Нэhилиэк революция иннинээ5и историятыттан

 (1631-1917 сс.)

  

Наахара туhунан XVII үйэ матырыйааллара

  

Саха сирин туhунан XVII уйэтээ5и ССРС НА Сибиирдээ5и отделениетын «Наука» 

диэн издательствотын 1970 сыллаа5ы материалларынан кѳрдѳххѳ, сахалар родовой 

тутулунан олорбуттар. 1630 сыллардаахха сахаларга аан бастаан нууччалар (Галкин 

атамаан) кэлиилэригэр кинилэр 5 улууhунан: Одейскай, Мэнэ, Боро5он, Боотулу, Бэтун 

олорбуттар. Ити улуустары кинээстэр баhылыыллар эбит. (ССРС НА Сибиирдээ5и 

отделениетын 1970 с. издательствотын «Наука» 1 том, 29 с.) 

Галкин кэлээт да дьаhаах (туулээ5инэн) нолуок хомуйан барбыт. Ити нолуогу сыл 

аайы саарбанан, саhылынан хомуйаллар эбит. 1631 сыллаахха сотник Петр Бекетов 30 

киhилээх кэлэн куус  эттунэн, саа-садах кэмэтунэн сахалартан дьаhаа5ы хомуйан барбыт 

уонна 1632 сыллаахха Өлүѳнэ ѳрүс биэрэгэр острог (кириэппэс дьиэ) туттарбыт. (31 с.) 

1641 сыллаахха Москваттан Головин атаман кэлэн саҥа острогу (биэс башнялаа5ы) 

туттарбыт уонна 1643 сыллаахха саҥа острокка кѳhѳн киирбит. (48 с.) 

Онтон ыла сыл аайы сахалартан дьаhаа5ы түүлээ5инэн хомуйан байан-тайан 

олорбуттар. Сыл аайы хомуллар дьаhаа5ы тѳлѳѳбѳт, куотар, саhар киhини эккирэтэн 

ѳлѳрѳр, таhыйар, кырбыыр эбиттэр. Маны утары сахалар сэриилэhэн кѳрѳ сылдьыбыттар 

да кыайтарбыттар. Ити бириэмэ5э сахалар сэриилэрин сэбэ ох саа, батыйа, үҥүү эбит. 

Оттон нууччалар буораа5ынан эстэр буулдьа саалаах эбиттэр. Онон нууччалар ыраахтан 

ытыалаан элбэх сахалары ѳлѳрбүттэр. Кэнники олоччу бас бэриннэрбиттэр уонна 

утарыласпыттары түрмэлэригэр хаайар эбиттэр. (48 с.) 

XVII үйэ5э сахалар сүрүн дьарыктара сүѳhү иитиитэ, от оттооhуна, уhаныы, бултааhын 

эбит. Туттар сэптэрэ сүрдээх мѳлтѳх. Холобур: от охсор хотуурдара «Горбуша» – диэн мас 

уктаах киhи тобуктаан охсор кыра тимирдээх этэ. Саалара – сэптэрэ үѳhээ этиллибитин 

курдук: ох саа, батыйа, үҥүү, кѳлүйэр кѳлѳлѳрѳ – о5ус, ат. Итини таhынан ыты иитэр 

этилэр. Үчүгэй ыт сыаната улахан эбит. Соро5ор ат сыанатыгар тэҥнэhэрэ диэн суруйаллар. 

Сахаларга олус былаастаах киhинэн XVII үйэ5э уус буолар. Уус ойууннаа5ар күүстээх, 

кини ойууну ѳлѳрѳр да кыахтаах уонна ити быhыытын иhин туохха да түбэспэт, сэмэ5э 

– суҥха5а тардыллыбат эбит. Уус киhи элбэх аймахтаах буолар онон улахан ѳйѳбүллээх 

– тирэхтээх буолара. (75 с.) 

XVII үйэ5э сахалар тоҥустары кытта эргинэллэрэ. Эргинэ баралларыгар сүүскэ тиийэ 

киhини мунньан, кѳлѳнѳн кинээстэрэ, баhылыктара салайан илдьэрэ. Тоҥустарга сүѳhүнү: 

о5уhу, ына5ы, үүтү уонна кымыhы атыылаан, тѳлѳбүрүн саарбанан ылаллара. (75 с.) 

Саха сиригэр 1648 сыллаахха 32 волость (нэhилиэк) баара, кинилэртэн сүрдээх элбэх 

саарбаны нууччалар хомуйан ылбыттар. Ол курдук Наахара волоhыттан 1648-1649 сс. 

– 4, 1655-1656 сс. – 48, 1663-1664 сс. – 100, 1680-1681 сс. – 132 саарбаны нолуок 

быhыытынан ылбыттарын туhунан суруллар. (87 с.) 

Нолуоктарын сыл аайы элбэтэн иhэллэрэ кѳстѳр. Наахара волоhын туhунан 1648 

сылга этиллэр эрээри 1636 сыллаахха Наахара кинээhэ Кизен нууччаларга дьаhаах 

нолуогун саарбанан биэрбитин туhунан суруллар (НА СР, ф.5, оп.3, д.650, л.9, «Мегино- 

Кангаласский улус. История. Культура. Фольклор». 2001 с.). Кини баай буолан, нолуогун 

сыл аайы 10-нуу саарбаны улахан эрэйэ суох тѳлүүр, онтон дьадаҥылар кыайан эбэтэр 

ситэ тѳлѳѳбѳккѳ ѳлѳрүллэллэрэ эбэтэр таhыллаллара. 

Наахара нэhилиэгэр элбэх баай дьон баара диэн суруллар. Ол курдук 1639-1640 сс. 

ясак хомуллубут ведомоhыгар хас да кинээс аата суруллубут: Дизей, Иргунь, Баргулак, 

Толук, Уяга, Дюдей. 

Дьаhаа5ы хомуйуу нэhилиэнньэ бары араҥатыгар ыытыллара. Онноо5ор ойууннартан 

кытта дьаhаах күүс ѳттүнэн хомулларын уонна нолуогу утаран ѳлѳрүллүбүт ойууннар 

ааттара суруллубут.

 

 

НЭhИЛИЭК БЫЛЫРГЫТА

  

                Былыргыны кэпсиир докумуоннартан кѳрдѳххѳ сахалар ордук баай ѳттүлэрэ элбэх ойохтоох буолаллар эбит. Сорох баайдар 4,5,6-5а тиийэ ойохтоох курдук суруллубуттар. 

Ордук элбэх ойохтоохтор ынах сүѳhү баайдаах сахалар этэ. Кинилэр элбэх ойохтонуулара 

сүѳhүлэрин кѳрдѳрүүлэригэр туhалыыра. Саҥа кэргэн ылбыт дьахтардарыгар халыым курдук сүѳhү биэрэллэрэ. Дьахталлар эрдэриттэн туспа олороллоро уонна хаhаайыстыбаларын кѳрѳллѳрѳ. Оттон дьадаҥылар биир эбэтэр икки ойохтоноллоро үhү. (99 с.) Ойох ылар киhи бэрээдэк курдук халыымы сүѳhүнэн биэрэрэ. Халыым кээмэйэ 5,6 ардыгар 10 сүѳhү буолара. Ити кээмэй дуогабардаhар дьон кэпсэтиилэриттэн тутулуктанара. Холобур: 1673 сыллаахха биир саха кыыhы ойох ыларыгар 8 аты, 8 биэни, 8 о5уhу, 8 ына5ы уонна 8 ѳлбүт сѳүhү этин биэрбит. Дэҥ курдук халыымы саарбанан биэрэллэр. Саарбаны ким тѳhѳнү биэрэринэн, кыахтаа5ынан сорохтор 20 саарба5а тиийэ биэрэллэр эбит. (113-114 с.) Кыыстаах дьон күтүѳттэригэр кыыс энньэтэ (приданое) диэн биэрэллэрэ. Энньэ кээмэйэ халыым кээмэйиттэн тутулуктанара. Арыт кыра, ардыгар улахан да буолара. Сорохтор дьахтары уоран, күрэтэн эбэтэр атыылаhан ылаллара. Уоруллубут дьахтарга биллэн туран халыым тѳлѳммѳтѳ. Онтон атыыланар дьахтар сыаната араас буолара. Ол курдук Одейскай волость киhитигэр Делгира Ондековка Наахара волоhын киhитэ Музик Телеев «Быбачка» диэн ааттаах ойо5ун биир биэ5э, биир ынахха, биир атыыр кулунчукка уонна араас малларга атыылаабыт. (154 с.)

XVII үйэ5э сахаларга ойууннааhын киэҥник тар5аммыт. Ойууннааhын идэ курдук сыаналанар эбит. Ити дьарыгынан эр дьон да, дьахталлар да сааhыттан, дьадаҥыттан тутулуга суох дьарыктаналлара. Наахара волоhыгар ойууннааhын эмиэ киэҥник 

тар5аммыт. XVII үйэ5э олорон ааспыттар: Кишень, Тюрь, Догур, Сергуя, Ала, Локтоя Буялков, Дачега Догоев, Трена Сергуев диэн ааттаах ойууттар. (132, 134, 137, 138 с., 1 том; 195, 197, 562 с., 2 том.) Бу ойууттар бары элбэх саарбаны тѳлүүллэр эбит. Ол 

курдук үстүү, түѳртүү, биэстии, уоннуу саарбаны биэрэллэр эбит. Сорохтор, холобур, Буялков диэн ойуун дьаhаа5ы тѳлүүрүттэн күрээн атын сиргэ олорорун туhунан этэллэр. Ойууттар биллэрин курдук, сүрүн дьарыктара дьону эмтээhин эбит. Былыргы 

сахалар, ол иhигэр Наахаралар эмиэ ѳлбүт киhини араҥастыыллара (ойууннары) сиргэ кѳмѳллѳрѳ. Өлбүтү кытта кулутун тыыннаахтыы кѳмѳллѳрүн туhунан Иван Васильевич Константинов дакаастаан турар. Ардыгар ѳлбүт киhини уматаллара. Өлбүт дьонтон былыргы сахалар наhаа куттаналлара уонна тыыннаах киhи оло5ор кутталлаах диэн ѳйдѳбүллээхтэрэ. Өлбүт киhи үѳр буолан, сиэмэх кыыл курдук сиэн кэбиhиэ диэн ѳйдѳбүл биhиги ѳбүгэлэрбитигэр иҥэн, билиҥҥэ диэри оннук ѳйдѳбүл биhиэхэ хаалбыт. 

                 Сахалар дьаhаах хомуурун утары бастаанньа оҥорон кѳрѳ сылдьыбыттарын туhунан элбэх матырыйаал баар. Олортон кылгастык билиhиннэрэр буоллахха маннык. 1642 сыллаахха дьаhаах хомуйуутун утары бастаанньа тэрийбиттэр. Онно волостар бары кыттан, 700 киhилээх этэрээт тэриллибит уонна былаан оҥоhуллубут. Ол былааҥҥа воевода дьонугар саба түhэргэ, онтон Дьокуускай острогун кимэн киирэн ыларга сүбэлэспиттэр. Ити былаан таhынан Дадыка ойуун былаана диэн баара биллэр. Ол 

былаан быhыытынан улахан тойоҥҥо (воевода5а) дьаhаах тѳлүү диэн ааттаан киирэн баран, кинини быhа5ынан анньан ѳлѳрүү. Бастаанньалааччылар маҥнайгы былааны талбыттар уонна волость (нэhилиэк) аайы баар нууччалары саба түhэн ѳлѳртѳѳбүттэр. Оттон Дьокуускай острогун ылыыны са5алыахтарын иннинэ салайааччыларынан Бѳтүҥ, Нам, Одей кинээстэрэ уонна да атыттар буолбуттар. Ол бастаанньа5а кыра а5а уустара: Игидэйдэр, Өмкѳннѳр, Наахаралар, Ярканнар, Сылаҥнар, Чириптэйдэр кыттыбатахтар. Бастаанньалааччылар мустан Дьокуускай острогун сэриилээри турдахтарына Боро5он 

кинээhэ Лѳгѳй дьонун а5албатах, бэйэтэ кэлбэтэх. Кинилэр кэлбэтэхтэриттэн Хаҥаластар (Дыгын уолаттара уонна Өйүк) сэриилэрин тѳттѳрү илдьибиттэр. Онтон сылтаан бары тар5аспыттар. Головин воевода бэйэтин 47 киhилээх сэриитин улуустар, нэhилиэктэр аайы ыытан, сахалары ити бастаанньа5а кыттыыларын иhин кыргыыта са5аламмыт. Ол иhин сахалар куттанан атах балай күрээбиттэр. Үѳhэ Бүлүү баhыгар тиийэ. Сорохтор буруйдарын билинэн бэлэхтээх Головиҥҥа кииртэлээбиттэрэ үhү. Сорохтор тохтообокко биирдиилээн эбэтэр бѳлѳ5үнэн хас да сыл устата утарылаhан, сэриилэhэн

кѳрѳ сылдьыбыттар да кыайтарбыттар. Онтон тохтоон хаалбатахтар. Ол курдук 1644, 1651, 1652, 1653, 1654, 1661, 1665, 1673, 1676 сылларга сэриилэhэ сылдьыбыттар. (292-299, 300 с.) Бары хам баттаммыттар уонна кырыктаахтык сойуоламмыттар. Ол 

иhин тѳрѳѳбүт түѳлбэлэрин быра5ан атын сирдэргэ күрээбиттэр. Ол гынан баран дьаhаах нолуогуттан быыhамматахтар. 

Нууччалар инньэ гынан Саха сирин олохтоохторуттан дьаhаа5ы хомуйан байан-тайан олорбуттар. Кинилэр тѳhѳ кылааннаах түүлээх хомуйан байбыттарын, босхону сомсубуттарын туhунан Наахара волоhын холобуругар кѳрүѳ5үҥ.

 

Таблица сметных списков ясачного сбора Нахаринской волости 

(приложение к 3-му тому книги «Материалы по истории Якутии XVII века»,

издание «Наука», г. Москва, 1970 г.)

 

Годы	Чел. нали	Втч мертвых	Ясаков	Оклад		Поминки		Доимки		Всего		Нович	собрано		Денег	Явилось
				Соб	Лис	Соб	Лис	Соб	Лис	Соб	Лис		Соб	Лис
1656	48	4	47	46	33	3		225	24	274	57	8	43	16	7-80	35
1662	81	7	82	51	63	3		224	44	278	107	12	53	49	2-40	71
1678	125	19		69	89	5		421	235	500	324	3	74	38	0-05	82
1679	128			68	91	4		148	148	220	239	1	34	48		67
1685	142			62	101	2		318	319	382	420	2	31	59	0-20	31
1695	164			63	120	2				784	984	4	13	63	0-10	67
1700	188			68	137	2		936	1184	1009	1321		54	45	1	123
1708	226			71	170	2				1302	1904		39	76		133

 

                 Маннык элбэх нолуогу хомуйууттан Саха сирин олохтоохторо олус дьадайбыттар уонна сүѳhүлэрэ-астара эстибит. Ол иhин 1662-1663 сыллардаахха Алексей Михайлович ыраахтаа5ыга үҥсүү («Челобитнай») суруйан түhэрбиттэр. Ол үҥсүү ис хоhооно

дьаhаах нолуогуттан босхолуур уонна эстииттэн-быстыыттан быыhыыр туhунан этэр. Челобитнайга Нам, Мэҥэ, Хаҥалас, Наахара волостарыттан барыта 17 кинээс илии баттаан ыыппыттар. Наахараттан Оюнечко Тюбеков диэн ааттаах киhи илии баттаабыт. 1664-1665 сылларга Челобитнайы иккиhин суруйан ыыппыттар, онно Наахараттан Тюбечко Оркодоев илии баттаабыт. Ити сурук (иккис сурук) ис хоhооно кылгатан эттэххэ «Ясак нолуогуттан наhаа эhиннибит, быhынныбыт, сүѳhүбүтүн барытын эстибит, онон ясактан босхолоо» (материалы по истории Якутии в XVII в. стр. 963-966) – диэн. Ону 

ыраахтаа5ы босхолооботох, дьаhаа5ы тѳлѳѳбүттэрин курдук тѳлүү турбуттар.

 

Наахара нэhилиэгин тѳрдѳ уонна Наахара XVII-XIX үйэлэргэ

 

            Архив докумуоннара кэпсииллэринэн (ф.5, оп.3, д.650, ЯНЦ) Наахаралар а5а уустара Эллэйтэн уонна кини уола Хатан Хатамалайтан, Хара Тахтахыйтан, Босхоҥ Бэрдэ5эдэйтэн, Тойон Наахараттан үѳскээбиттэр. Итини схема быhыытынан кѳрдѳрѳр буоллахха маннык. (архив ЯНЦ ф.5, оп,3, д.650 л-в).

Эллэй Боотур

 

Хатан Хатамаллай

 

 Хара Тахтахый

  

Босхоҥ Бэрдэ5эдэй

 

 Тойон Наахара (күүстээх сытыы киhи эбит) 

 

                                                До5олоҥ Наахара                                                                            Улуу Хардаҥ                                              

 

                                                               Сэбики                                                                                                    Лээги                                                                                                             

 

Уламдьы                                                                     Улуу Бүгүйэх (III Наахара Тиэлиги) 

                                                                                                      

 

Ыдьыр (II Наахара)                                                                Кыым Тыҥырах (Лээги) 

 

                                                        Дьарааҥка 

 

                                                      Таас Ытыс 

 

                                         Уhун Кутурук (Амма Наахара) 

 

                                     Ыйылаc  (IV Наахара Хомустаах) 

 

                                          Орогдооччу (Амма Наахара)

 

                                                   Чычыгыраан 

 

                                                  Хара Бытык 

 

                                                    Тамта5ай 

 

                2-с Наахара нэhилиэк быhыытынан 1636 сыллаахтан биллэр диэн историческай наука кандидата И.Е. Зыков «Майа сонуннара» хаhыакка 1991 с. 5/11, №1 суруйан турар. Ити этии сѳп буолуо. Мин дьаhаа5ы хомуйуу историятын туhунан кинигэни аа5арбар, аан бастаан Наахара волоhа 1632 сылтан са5аланар. Ити нууччалар Саха сиригэр кэлбит сыллара. Онно Наахара волоhа диэн баара биллэр. Ол аата нууччалар кэлиэхтэрин инниттэн Наахара сирэ-уота баара чуолкай эбит. «Волость» диэн аат 1771 сылтан «нэhилиэк» диэҥҥэ уларыйбытын туhунан И.Е.Зыков үѳhээ ахтыллыбыт ыстатыйатыгар суруйбута. 1882 сылтан ыраахтаа5ы укааhынан улуустары уонна нэhилиэктэри салайааччы тойоттор баар буолбуттар. А5а ууhун тойонунан «старшина» (чаччыына), «староста» – кинээс диэн ааттаналлара. Улууска кулуба дуоhунаhа ѳссѳ 1760 сыллартан баар буолбута.

 

Наахара нэhилиэгэ диэн 1836 сыллаахха үѳскээбит, ол иннинэ Наахара волоhа диэн

 

эбит. Бу Наахара нэhилиэгэ икки нэhилиэккэ 1838 сыллаахха арахсыбыт. I уонна II

 

Наахара нэhилиэктэрэ диэҥҥэ. Икки нэhилиэк үѳскээhинин биричиинэтинэн Додор

 

кулуба кырдьан кыайан нэhилиэгин салайбат буолбута диэн архив докумуоннара уонна

 

норуот номохторо кэпсииллэр. (ф.5, оп.3, д.650, л.9, ЯНЦ. П.Т. Степанова. Отчет

 

Нахаринской экспедиции. 1948 г.). Онно кэпсэнэринэн, 2-с Наахара киhитэ Кытааппыт

 

Былатыан диэн киhи Додорго бас бэриммэккэ, бэйэтэ тойон, кинээс буолаары нэhилиэк

 

дьонун муспут. Онно Додор арахсарга сѳбүлэспит уонна эппит: «Мин диэки буолааччылар уҥа диэки барыҥ, оттон Кытааппыт диэки буолааччылар хаҥас диэки барыҥ», – диэн хайыталаабыт. Онно билиҥҥи 2-с Наахара нэhилиэгин дьоно бары хаҥас диэки, оттон Додор диэки буолааччылар (билиҥҥи Олом күѳлэ, Тиэлиги дьоно) уҥа диэки барбыттар. Итинник хайытан икки нэhилиэги үѳскэппиттэр.

 

Кэнники I Наахара5а Олом күѳлэ, Чыамайыкы, Амма – Наахара, Хомустаах, Тиэлиги

 

киирбиттэр. Олор 1900 сыллаахха арахсаннар тус туспа нэhилиэк буолбуттара. I Наахара

 

– Олом күѳлэ, III Наахара – Тиэлиги, IV Наахара – Хомустаах, Амма – Наахара,

 

Чыамайыкы нэhилиэктэрэ диэҥҥэ. (Зыков И.Е. «Майа сонуннара». №1, 1991 с.)

 

2-с Наахара нэhилиэгэ «Толоон күрүѳ» (Таҥара дьиэтин илин ѳттѳ) диэн сиргэ

 

кииннэнэн олорбут. Бу нэhилиэккэ биэс а5а ууhа баара: Аламай, Хатай, Тохтоhут,

 

Лээги, Уламдьы. (Зыков И.Е. «Майа сонуннара». №1, 1991 с.)

 

XVII үйэ5э Наахара нэhилиэгэр Додор кулуба курдук улахан баай дьон олорбута.

 

Кини Амма – Наахара нэhилиэгэр Тагыр а5атын ууhугар «Маралаах» диэн сиргэ

 

Ньыр5а – диэн ааттаах баай киhиттэн Дохсун Додойуус – Додор Мэхээлэ Кардашевскай

 

диэн киhи тѳрѳѳбүт. Өлѳксѳѳндѳрѳ диэн бырааттаа5а үhү. Араспаанньатын биир ынахха

 

атыылаhан Кардашевскай буолбут. Кини саамай күннээн 1000 сүѳhүнү ииппитэ уонна

 

30 хамначчыттаа5а, элбэх киниттэн тутулуктаах дьоннордоо5о. Додор сайын аайы

 

Ыhыа5ы иккитэ ыhара: биири саас сайылыкка тахсарга, от – мас кѳ5ѳрүүтэ, үрүҥ

 

тунах дэлэйиитэ, чээл күѳххэ үктэммит үѳрүүгэ – «Тунах ыhыах»; иккиhи сай – ѳрүт

 

са5ана үүммүт уйгуну – быйаҥы хомуйууга, кыhал5алаах кыhыны мүччү түhэр бэлэмин

 

тэрийиигэ анаммыт – «Дьэргэстэй ыhыах». (фонд 5, оп.3, д.653, л. 21-22.).

 

Иккис баайынан Тэлгиэн Дьарбыкыап буолар, 400 ынах сүѳhүлээ5э, 90 миинэр

 

аттаа5а, 4 атыыр үѳрдээ5э. Наhаа иҥсэлээх баай этэ диэн норуот номо5ор кэпсэнэр эбит.

 

Кини кырдьан буорайыар диэри кинээстээн олорбут. Кинини 2-с Наахара кинээhинэн

 

Кытааппыт Дмитрий солбуйбута үhү. Миитэрэй ыччаттара: Мотооску Уйбаан, Чаччыына

 

Дьарбыкыан (1921 с. ѳлбүт, эбиттэр). Ити туhунан 1945 сыллаахха от ыйыгар Наумовскай

 

Михаил Гаврильевич суруйбута ЯНЦ архыыбар баар. (ф.5, оп3, д.653, л. 12-19, 20.)

 

Үhүс баайынан Устин Тимофеев – Ньонторуус буолар. Кини 1500 ынах уонна сылгы

 

сүѳhүлээ5э, 1500 табалаа5а. Ити баайы кѳрѳргѳ 50 хамначчыты тутар уонна Амма ѳрүс

 

сүнньүгэр олорор дьадаҥылар киниттэн тутулуктаналлара. (ф.5, оп.3, д.653, л. 9.)

 

Ыраахтаа5ылаах Россия Саха сирин сыылка дойдута оҥорбута. Саха сиригэр баар

 

кѳскѳ кэлбит араас холуобунай буруйдаахтары нэhилиэктэргэ кѳскѳ ыыталлара. Ити

 

туhунан Дьокуускайдаа5ы государственнай национальнай архыып докумуоннарыттан

 

кѳстѳр. Олортон а5ыйах холобурдары кѳрүѳ5үҥ.

 

1858 сыл алтынньы 22 күнүгэр Степанов уонна Александра Симоновна 2-с Наахара5а

 

кѳскѳ  ыытыллыбыттар. Бу дьону «бродягалар» диэн суруйаллар. Степановка Санкт-

 

Петербург уголовнай палататынан клеймо ууруллубут уонна Казанскай арестантскай

 

рота5а 1 сыл сылдьыбыт. Оттон Александра Симонова Вологдинскай уголовнай палата

 

укааhынан 40 охсууну ылбыт уонна клеймо ууруллан баран Илин Сибииргэ ыытыллыбыт.

 

Бу дьон 2-с Наахара5а кэлэн баран 2 сылы кыайбат олорбуттар уонна 1860 сыл кулун

 

тутар 11 күнүгэр күрээбиттэр. Ити кэмҥэ 2-с Наахара старостатынан Гермоген Колесов,

 

суруксутунан Иван Неустроев олорбуттар. (ф.40, оп.1, д.6, л.1,2,3,15,16.)

 

1866 сыллаахха ахсынньы 14 күнүгэр Прокопий Тимофеев 2-с Наахара5а а5алыллан

 

иhэн күрээбит. (ф.40, оп.1, д.870, л.1,2,7,8.)

 

1866 сыллаахха сэтинньи 5 күнүгэр Федор Меличенко 2-с Наахара нэhилиэгэр

 

cыылка5а ыытыллыбыт.

 

1883 сыллаахха сэтинньи 17 күнүгэр Анисим Алексеев Наахараттан күрээбитин уонна

 

кинини кѳрдүүр туhунан күрүѳйэх батта5ын, дьүhүнүн, хааhын, кулгаа5ын, бытыгын,

 

сирэйин ойуулаан суруйбуттар. (ф.40, оп.1, д. 2240, л.2,4.)

 

Александр Кулеев – 43 саастаах уҥа ата5ынан до5олоҥнуур киhи күрээбит. Ол

 

туhунан 1886 сыллаахха бэс ыйын 11 күнүгэр суруйбуттар. (ф.40, оп.1, д.2242, л.1.)

 

1892 сыллаахха муус устар 26 күнүгэр Александр Кулеевы кѳрдүүрү тохтотор туhунан

 

дьаhал кэлбит.

 

1870 сыллаахха ахсынньы 19 кµнµгэр Прокопий Тимошенко 2-с Наахара нэhилиэгэр

 

ѳлбүт. (ф.40,оп.1,д.29,л.4,6.)

 

1868 сыллаахха 37 саастаах Данил Рыбкин 2-с Наахара5а кѳскѳ ыытыллыбыт. Кинини

 

киhини ѳлѳрѳѳрү гыммытын иhин сууттаабыттар. (ф.40, оп.2, д.1448, л.17,18,36.)

 

Дьэ ити курдук, биhиги нэhилиэкпит сыылка дойдута буола сылдьыбыта кѳстѳр.

 

Дьокуускай государственнай национальнай архыыбар а5ыйах да буоллар биhиги

 

нэhилиэккэ кимнээх салайан олорбуттарын туhунан докумуоннар бааллар. Олортон

 

а5ыйах чахчыны билиhиннэрэбит.

 

28.01.1874-27.12.1874 сыллаахха старостанан I Наахара5а Тимофей Кардашевскай,

 

Дмитрий Михайлов, 2-с Наахара5а Яков Афанасьев, Федор Колесов үлэлээбиттэр.

 

1876-1877сылларга 2-с Наахара суруксуттарынан талыллыбыттар: Петр Шестаков,

 

кини кѳмѳлѳhѳѳччүтүнэн Ар5аа – Хаҥалас I Малтааны нэhилиэгиттэн Николай Иванов

 

талыллыбыттар. 1878 сыллаахха старосталарынан олорбуттар: I Наахара5а – Федор

 

Бубякин, 2-с Наахара5а Николай Иванов (ф.40,оп.1,д.1448,л.17,18,36;ф.40,оп.1,д.150

 

9,л.1,2...д.1599,л.1.)

 

1882 сыллаахха I Наахара5а Николай Устинович Михайлов старосталаабыт.

 

Чаччыыналарынан Федор Алексеевич Кириллин, Семен Ефремович Федоров, Иван

 

Константинович Семенов, Петр Николаевич Александров үлэлии сылдьыбыттар.

 

2-с Наахара5а Федор Александрович Колесов старосталаабыт, чаччыыналарынан

 

үлэлээбиттэр: Иван Еремеевич Платонов, Иван Федорович Дулов, Прокопий Николаевич

 

Николаев (ф.40, оп.1, д.1856, л.1.)

 

1883 сыллаахха ыам ыйын 15 күнүгэр Илин – Хаҥалас инороднай управата

 

дуоhунастаах дьоннор испииhэктэрин бигэргэппит. Онно этиллэринэн, I Наахара

 

нэhилиэгэр Василий Васильевич Кардашевскай 01.03.1883 сылтан, 2-с Наахара5а Федор

 

Александрович Колесов 22.03.1883 сылтан кинээстээбиттэр. (ф.40, оп.1, д.1856, л.24.)

 

1886 сыллаахха тохсунньу 30 күнүгэр а5а уустарынан старосталары талыы

 

буолбут. Ол туhунан отчуокка I Наахара нэhилиэгэр старостанан Василий Васильевич

 

Кардашевскай, чаччыынанан Федот Алексеев Кириллин, Семен Ефремович Федоров,

 

Иван Константинович Степанов, Петр Николаевич Александров, 2-с Наахара5а Федор

 

Александрович Колесов, Иван Сидорович Дулов, Прокопий Николаевич Николаев

 

талыллыбыттарын туhунан этиллибит. (ф.40, оп.1, д.1912, л.1.)

 

1884 сыллаахха кулун тутар 15 күнүгэр 2-с Наахара нэhилиэгин чаччыынатын Иван

 

Платонов суруксут Никифоровтыын Улуус управатыгар Колесов Федоры старостатыттан

 

ууратан, кини оннугар старостанан Илья Колесовы талар туhунан кѳрдѳhүү түhэрбиттэр.

 

Оттон Федор Колесов бэйэтэ суруксут Иван Никифоровтыын 2-с Наахара нэhилиэгэр

 

чаччыынанан 35 саастаах Михаил Дмитриевич Платоновы талар туhунан  кѳрдѳhүү

 

түhэрбиттэр. Онуоха Михаил Платоновы 1884 сыллаахха алтынньы 22 күнүгэр улуус

 

чаччыынанан бигэргэппит. Ол кэнниттэн ыйы кыайбат кэм ааспытын кэннэ Илья

 

Колесовы хаттаан старостанан талбыттар (13.11.1884с.). (ф.40, оп.1, д.1912, л.40,41,42.)

 

1885 сыллаахха кулун тутар 5 күнүгэр  Наахара нэhилиэгин старостатынан Василий

 

Васильевич Кардашевскай, чаччыыналарынан Федот Алексеевич Кириллин, Семен

 

Ефремович Федоров, Иван Константинович Степанов, Петр Николаевич Алексеев

 

талыллыбыттар. Оттон 2-с Наахара нэhилиэгэр старостанан Илья Николаевич Колесов,

 

чаччыыналарынан Гаврил Константинович Потапов, Иван Сидорович Дулов, Прокопий

 

Николаевич Николаев анаммыттар.

 

Онтон 1885 сыллаахха от ыйын 12 күнүгэр  2-с Наахара родовой управлениета Михаил

 

Платонов оннугар чаччыынанан Гаврил Константинович Пивоваровы талар туhунан кѳрдѳhүү түhэрбит. Ону 1885 сыллаахха тохсунньу 15 күнүгэр  Дьокуускайдаа5ы окружной управление сѳбүлэспитин туhунан суруга архыыпка баар. (ф.40, по.1, д.1965, л.3,11,17.)

 

1888 сыллаахха тохсунньу 5 күнүгэр  быыбар буолбутугар I Наахара5а талыллыбыттар:

 

старостанан Василий Васильевич Кардашевскай, чаччыыналарынан Федот Алексеевич

 

Кириллин, Семен Ермолаевич Федоров, Алексей Алексеевич Петров, Петр Леонтьевич

 

Яковлев. 2-с Наахара±а старостанан Илья Николаевич Колесов, чаччыыналарынан Николай Сидорович Дулов, Гаврил Константинович Потапов, Михаил Николаевич Григорьев. Итини таhынан инороднай управа чилиэнигэр кандидатынан 2-с Наахара нэhилиэгин киhитэ  Федор Александрович Колесов талыллыбыт. (фонд 40, оп.1, д.2091, л.1.)

 

1843 сыллаах отчуот кѳрдѳрѳрүнэн, биhиги нэhилиэкпитигэр бурдугу ыhыыны уонна

 

хомуйууну кѳрдѳрѳр сыппаралар бааллар. Ол курдук нэhилиэк 350 буут ньэчимиэни

 

ыспыт, онтон күhүн тиийэн 725 буут 20 муунта ньэчимиэни хомуйбут. Отчуокка 1843

 

сыллаахха алтынньы 15 күнүгэр  2-с Наахара старостата Александр Михайлов илии

 

баттаабыт. Ити сыл I Наахара нэhилиэгэ 930 буут ньэчимиэни ыhан баран, 1427 буут

 

20 муунтаны хомуйбуттар, ону туоhулаан старшина Никита Алексеев илии баттаабыт.

 

(ф.40, оп.1, д.1398, л.2.)

 

Итини таhынан бултааhыны кѳрдѳрѳр сыыппаралар бааллар: I Наахара нэhилиэгэ

 

125 буут балыгы, 1 саhылы, 5 солоҥдону, 100 тииҥи; 2-с Наахара нэhилиэгэ 100 буут

 

балыгы, 1 саhылы, 3 солоҥдону, 80 тииҥи бултаабыттарын туhунан суруйаллар. (ф.40,

 

оп.1, д.1398, л.3.)

 

2-с Наахара нэhилиэгин 01.10.1842 сыллаахтан 01.10.1843 сыллаахха диэри о5о

 

тѳрѳѳhүнүн испииhэгэр 9 о5о суруллубут, 3 холбоhуу, 13 ѳлүү бэлиэтэммит. Оччуокка

 

староста Александр Михайлов илии баттаабыт. (ф.40, оп.1, д.1398, л.7,56,58.)

 

Ити архыып докумуоннара кѳрдѳрѳллѳрүнэн нэhилиэги (2-с Наахараны) салайан

 

олорбуттар: (старостанан – кинээhинэн):

 

1842-1843 сылларга староста Александр Михайлов

 

1876-1877 сылларга староста Яков Афанасьевич Колесов

 

1878 с. – Николай Иванов

 

1882-1884 сс. – Федор Александрович Колесов

 

22.10.1884-13.11.1884 сс. – Михаил Дмитриевич Платонов

 

05.11.1885 с. – Илья Николаевич Колесов

 

12.12.1885 с. – Гаврил Константинович Пивоваров

 

05.11.1888 с. – Илья Николаевич Колесов

 

Ити сылларга 2-с Наахара старшиналарынан (чаччыыналарынан) олорбуттар:

 

1882 сыллаахха – Иван Еремеевич Платонов, Иван Федорович Дулов, Прокопий

 

Николаевич Николаев.

 

1884 сыллаахха – Иван Сидорович Дулов, Прокопий Николаевич Николаев.

 

1885 сыллаахха – Гаврил Константинович Потапов, Иван Сидорович Дулов, Прокопий

 

Николаевич Николаев.

 

1888 сыллаахха – Николай Сидорович Дулов, Гаврил Константинович Потапов,

 

Михаил Николаевич Григорьев.

 

Нэhилиэк дьоно үксэ бала5аннарга олорбуттар. Сүѳhү ииттэн, бурдук ыhан, бултаан

 

олорбуттар. Ол туhунан үѳhээ ыйыллыбыт докумуоннарга кѳрүҥ.

 

2-с Наахара нэhилиэгэр 1883 сыллаахха таҥара дьиэтэ үлэлээбит уонна 1919 сыллаахха

 

сабыллыбыт. Таҥара дьиэтэ турбут сирэ Илин үрэх халдьаайытыгар (билигин «Уhун

 

күѳл» илин бас халдьаайытыгар) эбит. Бу таҥара дьиэтигэр үгүс сылларга а5абыытынан

 

Иосиф Петрович Попов диэн киhи үлэлээбитин туhунан суруллар. Кини хаста да атын

 

сирдэргэ бара сылдьан баран тѳннѳн кэлэн үлэлээбит. Таҥара дьиэтин сүрүн дьарыгынан

 

кэргэннии буолар дьону бэргэhэлээhин, саҥа тѳрѳѳбүт о5ону сүрэхтээhин, ѳлбүт киhиэхэ

 

мэлииппэ аа5ыыта уонна таҥара5а сиэртибэ хомуйуута буолара. А5абыыт уонна кини

 

дьиэ кэргэнэ 1877 сыллаахха оттуурга уонна о5уруот ыhарга диэн 55 дэhээтинэ сири

 

(0,55 га) ылбыттарын туhунан дьыала баар. (ф.252, и оп.1, д.1-20,35,36,37.)

 

Мантан сылыктаатахха таҥара дьиэтэ тутуллан, аhыллыан инниттэн биhиги

 

нэhилиэккэ олорбут курдуктар.

 

1843 сыллаа5ы статотчет кэпсииринэн, 2-с Наахара нэhилиэгэ 350 буут ньэчимиэни

 

ыспыт уонна 725 буут 20 муунта ньэчимиэни хомуйбут. (фонд 40, оп.1., д.1398,

 

л.2,56,58.)

 

1873 сыллаахха нэhилиэккэ 1 дворянин, 664 инородец олорор эбит. (ф.40, оп.1,

 

д.1398, л.2,56,58.) Кинилэр 255 бала5анынан олорбуттар.

 

            Былыр Додор кулуба са5ана Наахаралар бары биир нэhилиэк этилэр. Ону кэлин

 

Додор сиэнэ Хардытыаскай кинээстэн олордо5уна арахсаннар кыра –кыра туспа

 

нэhилиэк буолбуттар. Ол да буоллар Наахараларын аатын бары илдьэ сылдьыбыттар.

 

Онон урукку Наахара сиригэр түѳрт Наахара нэhилиэгэ баар буолар. Кинилэр бас билэр,

 

олорор сирдэрин – уоттарын кѳрүѳ5үҥ:

 

I Наахара нэhилиэгэ диэҥҥэ киирэллэр эбит – Олом күѳлүгэр кииннээх, ар5аа ѳттѳ

 

Тиэлиги Бэрдьигэстээ5инэн, Кута кэннинэн, илин ѳттѳ Хомпу баhын хабан, хоту ѳттѳ

 

Эмис Дьараайытынан ылан, со5уруу ѳттѳ билиҥҥи Чыамайыкы уонна Амма-Наахара.

 

2-с Наахара нэhилиэгэ диэҥҥэ киирэллэрэ – билиҥҥи Хочо сирэ, Бырама (I Холгума)

 

Мэҥэ улууhугар киирэр. Чуочабыл үрэ5ин сүнньэ, Кэҥэримэ, Балыктаах, Тохтоhут

 

сирдэрэ. Ону таhынан Лээги нэhилиэгэ 2-с Наахара5а киирэрэ. Манна кэлин энньэ

 

сирдэр: Дьукуттан Сэнтиэрэ, Охсор үрэ5э холбоспуттар.

 

III Наахара нэhилиэгэр киирэллэрэ: Улуу күѳлгэ кииннээн Бэрдьигэстээхтэн Ыпсарга

 

дылы. Хоту ѳттѳ Аччыгый уолбут, Кыйык. Со5уруу ѳттѳ Хаастаа5ы ылан, Бэчиэт

 

Сата5айынан, Дьукуттан – Дьуку иhэ (Өлѳйѳлѳр аймах (Гаврильевтар) киирэллэрэ).

 

IV Наахара нэhилиэгэр киирэллэрэ: Хомустаахха кииннээн – куруҥтан Өттѳѳх, Уолбут,

 

Собо кѳлүйэ, Буом харыйа, Хомустаах, Харабыл сата5айа. (Дмитрий Христофорович

 

Устинов ахтыытыттан.)

 

II Наахара нэhилиэгэ кыара5ас сирдээ5э. Отучча кыра алаастаа5а, 9 кыра үрэхтээ5э.

 

1860 сыллаахтан II Наахара Илин – Хаҥалас улууhун нэhилиэгэ буолар, онтон 1820-1860

 

сыллардаахха Хаҥалас улууhугар киирэрэ, 1860-1930 сыллардаахха Илин – Хаҥалас

 

улууhугар киирсэрэ. 1930 сыллаахтан Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар киирбитэ.

 

Бу нэhилиэк Наахара атын нэhилиэктэринээ5эр Дьокуускай куораттан уонна

 

улуус киинэ Ороссолуодаттан, Ой-Бэстэн чугас буолан ордук сайдыбыта. 1730 сылтан

 

государственнай айан суола Ыар5алаа5ынан, Оhо5ос үрэ5инэн, Таҥара дьиэтинэн,

 

Кэйэ5эстээ5инэн Дьэҥкэрэ дьааматыгар барара. Онон бу суол нэhилиэк сайдыытыгар

 

эмиэ кѳмѳлѳспүтэ. Кини Амманан Охотскайга тиийэ барара. (2-с Наахара нэhилиэгэ

 

12.11.1991. суруллубут историятыттан).

 

Наахара – саха биир биллэр былыргы а5атын ууhа. Учуонайдар бигэтик

 

дакаастаабыттарынан Наахаралар XVII үйэ саҥатыгар билиҥҥи Илин – Хаҥалас (Мэҥэ-

 

Хаҥалас) уонна Амма оройуоннарын сирдэригэр Мэҥэлэри, Бѳтүҥнэри, Боотур уустары,

 

Нѳѳрүктээйилэри кытта ыаллыы олорбуттар. Ахсааннарынан олус элбэ5э суохтара. XVII

 

үйэ саҥатыгар 540 эрэ буолбуттар.

 

Наахаралар уонна Бѳтүҥнэр ыаллыы олорон бэрт дуона суохтан ѳстѳhѳ – ѳстѳhѳ

 

кыргыhар идэлээх эбиттэр. Ити туhунан норуот номо5ун Эрилик Эристиин «Бѳтүҥнэр»

 

диэн кэпсээнигэр кэпсиир. Онно Бѳтүҥнэр кыайаллар уонна биир Наахара киhитин

 

тыыннаахтыы тутан ылан баран: «Дьонуҥ ѳллүлэр онон сиргин, дойдугун биhиэхэ

 

а5ал», – дииллэр. Ону Наахара киhитэ сирин биэрбэт уонна этэр: «Миигин син биир

 

ѳлѳрүѳххүт, сирбин биэрбэппин». Онтон ыла «Наахара курдук кытаанах хааннаах киhи,

 

дьон» диэн номох баар буолбут. Кэнники ол номох туhунан биhиги биир дойдулаахпыт

 

Степанов Петр Терентьевич (Бачака) хомуйан суруйбута Саха сирин научнай киинигэр

 

баар. (ф.5, оп.3, д.653, л.9-11.)

 

Ити номо5у Степанов П.Т. 1945сыллаахха от ыйын 15 күнүгэр суруйбут. Бу Наахара

 

дьонун үѳ5үү номох буолбатах, тѳттѳрүтүн хай5аа5ын буолар. Тѳрѳѳбүт дойдуларын

 

таптыыр, бэриниилээх эрэ дьон, ѳлѳртѳн куттаммакка дойдуларын кѳмүскүү тураллар.

 

1641 сыллаахха Бѳтүҥнэр, Боотур уустара Наахаралары кѳмѳлѳѳн сэриилээбиттэр. Ити

 

сэриигэ Наахаралар кыайтаран баран атын сирдэргэ кѳспүттэр. Биhиги билэрбитинэн

 

Наахаралар олороллор:

 

Ньурба5а – Сүлэ нэhилиэгэр.

 

Сунтаарга – Наахара диэн нэhилиэк баар.

 

Бүлүүгэ – II Күүлэт нэhилиэгэр.

 

Өлүѳхүмэ5э – Мэйик нэhилиэгэр, Кыыллаах арыыга.

 

Ленскэйгэ – Орто Наахара диэн улахан бѳhүѳлэк баар.

 

 

 

Нэhилиэккэ 1900 сыл бала5ан ыйын 1 күнүгэр оскуола аhыллар. Бу оскуола

 

«Нахаринская церковно-приходская школа» диэн ааттанан таҥара дьиэтигэр

 

аhыллыбыта. Оскуола5а маҥнайгы учууталынан Левин Иннокентий Николаевич

 

үлэлиир. Кини 14 уолу, 2 кыыhы үѳрэтэр. Оскуола5а үс нэhилиэк о5олоро үѳрэммиттэр

 

(2-с Наахара, I Холгума, Ходоро нэhилиэктэрин о5олоро).

 

1917 сыллаахха диэри бу оскуола5а үлэлээбиттэр:

 

1. Гаврильев Николай Дмитриевич – 1901 сылтан 1906 сылга диэри.

 

2. Титова Иустиния Андреевна – 1906 сылтан 1907 сылга диэри.

 

3. Никитина Мария Яковлевна – 1907 сылтан 1909 сылга диэри.

 

4. Сизых Вера Николаевна – 1909 сылтан 1911 сылга диэри.

 

5. Платонов Иван Иванович – 1911 сылтан 1916 сылга диэри.

 

6. Винокурова Екатерина Ивановна – 1916 сылтан 1918 сылга диэри.

 

Бу учууталлартан олохтоох киhинэн Платонов Иван Иванович буолар. Кини билигин

 

Халдьаайыга баар Уус дьиэтигэр Чараҥ диэн ѳтѳххѳ олохтоох киhи о5ото этэ. Киниэхэ

 

үѳрэммит кырдьа5ас кѳлүѳнэ дьон кэпсииллэринэн сүрдээх үчүгэй учуутал эбитэ үhү.

 

Кини кэнники ѳлбүтэ (28.09.1946с.).

 

Оччолорго оскуола5а үѳрэммит о5олортон билигин баар ѳттѳ 80-чалаах, онтон

 

тахсыбыт саастаах кырдьа5астар.

 

Платонов Иван Иванович 1893 сыллаахха тохсунньу 30 күнүгэр II Наахара

 

нэhилиэгэр Платонов Иван Еремеевич уонна Платонова Акулина Николаевна дьиэ

 

кэргэнигэр тѳрѳѳбүтэ. 1900 сыллаахха 2-с Наахара церковнай-приходской оскуолатыгар

 

үѳрэнэ киирэр. Оскуоланы ситиhиилээхтик бүтэрэр уонна Дьокуускайга 4 кылаастаах

 

училище5а туттарсан киирэр. 1910 сыллаахха «4», «5» сыана5а үѳрэнэн бүтэрэр. Уонна

 

бу сыл Уус-Алдан оройуонугар Лѳгѳй нэhилиэгэр учууталлыыр. 1911 сыллаахха тѳрѳѳбүт

 

нэhилиэгэр кэлээт да (18 саастаах уол) нэhилиэгин о5олорун үѳрэтиигэ, улахан дьону

 

үѳрэхтээhиҥҥэ, нэhилиэнньэни ѳй – санаа ѳттүнэн иитиигэ актыыбынайдык үлэлиир.

 

1916 сыллаахха Тыыллыма оскуолатыгар ананан барар. 1921 сыллаахха дойдутугар

 

эргиллэн кэлэн учууталлыыр. Киниэхэ үѳрэммит о5олортон республика5а тиийэ биллэр

 

үлэhиттэр иитиллэн тахсыбыттара. Холобур: ЯЦИК председателэ Бубякин Николай

 

Васильевич, Саха АССР Верховнай суутун председателэ Платонов Афанасий Алексеевич;

 

Советскай партийнай үлэhиттэр: Кириллин Иннокентий Георгиевич, Ефремов Спиридон

 

Ефремович, Григорьев Петр Михайлович, Фомин Георгий Семенович уонна да атыттар.

 

Пединститут уонна педрабфак преподавателлэрэ: Константинов Х.И., Платонов Михаил

 

Иванович. Учууталлар: Наумовскай Михаил Гаврильевич, Потапов Николай Егорович,

 

Потапов И.А., Сидоров Гаврил Яковлевич, Карпов Николай Афанасьевич, Уломжинскай

 

Василий Романович уонна да атыттар. Иван Иванович 1946 сыллаахха бала5ан ыйын

 

28 күнүгэр  ѳлбүтэ. 35 сыл үлэлээбититтэн 14 сыл учууталлаабыта. Үѳрэх наркоматыгар

 

үлэлии олорон тѳрѳѳбүт нэhилиэгэр ситэтэ суох орто оскуола дьиэтэ тутуллуутугар

 

улаханнык кѳмѳлѳспүтэ. Оскуола дьиэтэ 1932 сыллаахха үлэ5э киирбитэ (билигин

 

үлэлии олорор дьиэ).

 

Учуутал о5олоро а5аларын идэтин батыhан учуутал буолбуттара: Калисфена Ивановна

 

Хапта5ай опытнай оскуолатыгар үлэлээбитэ. Кыдаана Ивановна – филологическай

 

наука кандидата, университет преподавателэ, Саталина Ивановна – Дьокуускайдаа5ы

 

педагогическай училище преподавателэ. (Никифоров Василий Давыдович 01.10.1993 с.

 

суруйбут үлэтиттэн.)

 

Оскуола сэбиэтэ диэн 1921 сыллаахха талыллыбыт. Онно киирбиттэр: ревкомтан

 

Константинов Иван Иванович, сторож Колесов Николай Павлович, тѳрѳппүттэртэн

 

Степанов Василий Николаевич. Ити бириэмэ5э нэhилиэккэ 288 киhи олорор эбит, онтон

 

Оскуола5а киирэр саастаах о5ото 40. Оскуола дьиэтин норуот харчытынан туппуттар.

 

Сууммата 1909 сыллаахха 1600 солкуобай эбит. Ити оскуола дьиэтэ тутуллубут сыла.

 

Ол иннинэ о5олору таҥара дьиэтигэр үѳрэппиттэрэ. Ити сылга оскуола5а 5 эрэ паарта

 

баара үhү.

 

 

 

Сылларынан үѳрэх күнүн билиhиннэрдэххэ:

 

1914-1915 үѳрэх дьылыгар – 142 күн (13.09-28.04)

 

1915-1916 үѳрэх дьылыгар – 157 күн (09.09-13.04)

 

1916-1917 үѳрэх дьылыгар – 90 күн (19.09-22.03)

 

Үѳрэнэр предметтэрэ: Таҥара үѳрэ5э, нуучча тыла, славянскай тыл, арифметика,

 

чистописание, ырыа. (фонд 348, оп.1, д. 4,6, л. 3.1-6.)

 

 

 

В.Д. Никифоров.

 

Хочо. 1996 c.

 

 

 

Тэйии

 

 

 

Сирдэри быhыыларынан кѳрѳн, сороххо буолан ааспыт түбэлтэлэртэн сылтаан ааттары

 

биэрэллэр. Билиҥҥи Наахара нэhилиэгэр араас ааттаах сирдэр баалларыттан, биир сир

 

аатыгар тохтуохпун ба5арабын.

 

Былыр Дыгын са5ана Хаҥалас улууhугар киирэр алта а5а уустаах Наахара нэhилиэгин

 

хоту уhугар Ходорону кытта быысаhар Орогдооччу а5атын ууhун (хойут II Наахара

 

нэhилиэгин) сиригэр 6 атахтаах (Куутту Саппыйата, Кута атах, О5олоох Атах, Ыйылас

 

Атах, Куттах) Толоон Күрүѳ куулата, Толоон Күрүѳ халдьаайыта (Халдьаайы Атах),

 

То5ус тумуллаах: (Куутту Тумула, Бэрэ Тумула, Хара Сыыр, Ытык Тумул, Дьаарбаҥ

 

Тумул, Куоhа5ас Тумула (Мыла Тама5а), Куула Бугулаай Тумула. 2 кѳс эргимтэлээх

 

улахан күѳл баар эбит. Ол күѳл элбэх эмис собо уонна мунду балыгынан баай, сайын

 

эргиччи быстыбат кѳтѳрдѳѳх, хара тыатыгар булт эгэлгэтэ мустар сирэ эбит. Олохтоохтор

 

күѳлү Эбэбит дииллэрэ.

 

Дыгын биир уола улууhун дьонугар Амма ѳрүскэ түhэр Хотуйа үрэ5ин тѳрдүгэр уонна

 

Сыҥаhа алааска олорор наахараларга тахса сылдьыбыт. Дыгын уола то5ус бырааттыы

 

Бѳрѳ Бѳтүҥ уолаттара куйуурдуу турдахтарына бара сылдьыбыт. Бѳтүҥ уолаттара

 

кэпсэппэтэхтэриттэн кыhыйбыт Дыгын уола наахараларга кэлэн: «Бѳрѳ Бѳтүҥ уолаттара

 

улахамсыйан киhини кытта кэпсэппэт буолбуттар, бараҥҥыт кэhэтэлээн биэриҥ», – диэн

 

сорудах биэрбит. Онон наахаралар ѳр сылга урууh5аhан Бѳрѳ Бѳтүҥнэрин уолаттарын

 

кытта сэриини са5алаабыттар.

 

Наахара Бѳтүҥ сэриитэ Амма ѳрүс кытылыттан са5аланан баран, Орогдооччу, хойут

 

II Наахара нэhилиэгэр тиийбит. Бѳтүҥнэр Орогдооччу эбэтин куула тумулларыттан, Эбэ

 

халдьаайытыгар баар наахаралар хардарыта о5унан ытыалаhан барбыттар. Бѳтүҥнэр

 

ыппыт охторо, күѳлгэ түhэ-түhэ, тэйэн халдьаайыга тахсан түhүтэлээбиттэр. Бѳтүҥнэр

 

наахаралары кыайбакка тѳннүбүттэр. Сэриилэспит сирдэриттэн хойут тииккэ түhэн

 

турар охтору булаллара үhү. Итинтэн ыла Эбэлэрин Тэйии диэн ааттаабыттар.

 

Кэлин Тэйии уута, Кэрэй диэн ааттанар уhун булгунньах хоту уhугунан кѳҥү охсон,

 

Оhо5ос үрэххэ түhэн, баран хаалбыт. Тэйии онно ходуhа буолан, аттаах киhи кѳстүбэт

 

хойуу ото үүнэрэ үhү. Уута барбыт Тэйиини «Тэйии онно» диир буолбуттар.

 

Билиҥҥи дьон Тэйии диэн ханнык сири ааттыылларын билбэттэр. Билигин Тэйии

 

оннун буларга, кини ар5аа ата5ын, Кута Атах халдьаайытыгар баар, «Наахара» совхоз

 

Хочотоо5у отделениетын Бэрэ фермата баарынан билиэхтэрин сѳп.

 

 

 

В. Уломжинскай.

 

«Ленинскэй знамя». 1988с., ахсынньы 29 күнэ. № 156

 

 

 

«Наахара» топонимика туhунан

 

 

 

Топонимика – сүрдээх интэриэhинэй наука. Кини сир-дойду аата туохтан тѳрүттэнэн

 

үѳскээбитин научнайдык, үксүгэр фольклорнай матырыйаалларга оло5уран быhаарар.

 

Топонимиканан дьарыктанааччы энтузиастар оройуон аайы бааллар. Ордук элбэхтик

 

М. Федоров, Багдарыын Сүлбэ, Ньурба5а – Е. Федоров, М. Степанов, Бүлүүгэ – М.

 

Иванов уо.д.а. дьарыктаналлар. Кинилэр суруйуулара республикатаа5ы уонна олохтоох

 

хаhыаттарга, «Хотугу сулуска» тиhигин быспакка тахсаллар.

 

Биhиги оройуоммутугар билиҥҥитэ топонимиканан биллэ-кѳстѳ дьарыктанааччы

 

суох. Топонимиканан таптаан дьарыктаныы билиибит-кѳрүүбүт кэҥииригэр туох

 

үтүѳ сабыдыаллаах буолуон биир холобурунан кѳрдѳрүѳхпүн ба5арабын. Бүлүүттэн

 

М. Иванов «Наахара» диэн ыстатыйатыгар биhиги бэркэ билэр Наахарабыт аатынан

 

ааттанар Бүлүү Үгүлээтин наахаралара хантан тѳрүттэнэн итинник ааттаммыттарын

 

быhаарара интэриэhинэй. Мантан аллара ыстатыйаны кылгатан бэчээттиибит:

 

«Наахара – саха биир биллэр былыргы а5атын ууhа. Ученайдар бигэтик

 

дакаастаабыттарынан, наахаралар XVII үйэ саҥатыгар билиҥҥи Мэҥэ-Хаҥалас уонна

 

Амма оройуоннарын сирдэригэр мэҥэлэри, бѳтүҥнэри, боотур уустары, нѳѳрүктээйилэри

 

кытта ыаллыы олорбуттар. Ахсааннарынан олус элбэ5э суохтар: XVII үйэ ортотугар

 

360-ча киhилээхтэр. XVIII үйэ саҥатыгар 540 эрэ буолбуттар.

 

Амма оройуона уонна Үгүлээт икки ардылара – сүүсчэкэ кѳс. Наахаралары туох ааттаах

 

алдьархайа, Ийэ буордарын хааллара-хааллара бачча ыраах сиргэ кѳhѳргѳ күhэйдэ?

 

Наахаралар бѳтүҥнэри кытта ыаллыы олорбуттар. Бу ыаллыылар бэрт дуона суохтан

 

ѳстѳhѳ-ѳстѳhѳ, кыргыhар идэлээхтэр эбит. Ити туhунан норуот номо5ун кыратык уларытан Эрилик Эристиин «Бѳтүҥнэр» диэн кэпсээн оҥорбут. Онно бѳтүҥнэр кыайаллар.

 

Фольклорга үксүгэр история5а чахчы буола сылдьыбыт түбэлтэлэр сирэйинэн

 

кэпсэнээччилэр. Манна да ол курдук эбит. 1641 сыллаа5ы биир архивнай докумуоҥҥа

 

бѳтүҥнэр, боотур уустары кытта холбоhон, наахаралары кыргыбыттарын туhунан

 

кэпсэнэр (С.А. Токарев «Очерк истории якутского народа». 1940 с., 20-21 с.). Наахаралар

 

ол кыргыллан, тобохторо атын сиргэ кѳспүттэр (А.С. Парникова «Расселение якутов в

 

XVII-XX вв.». 1971 с., 58 с.)».

 

Оттон биллэр фольклорист-учуутал Н.Т. Степанов (Ньурба) Наахара то5o Ньурба5а

 

киирбитин «Омолдоон Наахараны кытта сэриилэhиитэ» диэн сэhэҥҥэ маннык быhаарар:

 

«Хойут Якутскай диэкиттэн, нууччалар сэриилэриттэн куотан, Наахара диэн ааттаах

 

киhи бэйэтин дьонунаан билиҥҥи Сүлэ нэhилиэгин сиригэр кѳhѳн кэлбитэ».

 

Тѳhѳ да ыhылынналлар, наахаралар, биир да киhи орпокко кѳhѳн хаалбатахтар.

 

Сорохторо тѳрүт буордарыгар олорон хаалбыттар. Ону биhиги Наахара диэн нэhилиэктэр

 

Амма5а уонна биhиги оройуоммутугар баалларыттан кѳрѳбүт.

 

«Наахаралар Сунтаарга эмиэ тиийбиттэр. Онно Наахара диэн нэhилиэк баар. А5а

 

уустаhыы са5ана Ньурба Сүлэтигэр Наахара а5атын ууhа диэн бaара (1917 с. перепись

 

этэринэн 64 киhилээх), Наахара а5атын ууhа Бүлүү оройуонун II Күүлэтигэр эмиэ баар

 

эбит (31 киhилээх). Бу а5а уустара Өлүѳхүмэ5э Мэйик нэhилиэгэр, Кыыллаах Арыыга

 

эмиэ тиийбиттэр. Наахара диэн нэhилиэк Ленскэй оройуоҥҥа эмиэ баар. Ити оройуоҥҥа

 

Орто Наахара диэн улахан бѳhүѳлэк баар.

 

Наахара – а5а ууhун аата (этноним). Наахара – нэhилиэк, сир аата (топоним). Этноним

 

топоним буолан хаалбыт. Этноним итинник маассабайдык топоним буолан, саха а5атын

 

уустара ханна-ханна тиийтэлээн, тар5анан олохсуйбуттарын быhаарарга киэҥ кыахтары

 

үѳскэтэр».

 

Кѳстѳрүн курдук, М. Иванов биир тылы быhаараары баhаам элбэх сыратын

 

биэрбит. Ньурбанан, Дьокуускайынан, Бүлүү нэhилиэктэринэн уо.д.а. сирдэринэн

 

сылдьыталаабыт. Элбэх архивнай докумуоннары хаhыспыт, фольклору ырыппыт. Ол

 

түмүгэр кини сахалар хайдах тэнийэн испиттэрин олохтоохтук быhаарбыт, Саха сиригэр

 

наахара ааттаах бүтүннүү биир а5а ууhуттан тѳрүттээ5ин дакаастаабыт. Итиниэхэ автор

 

биир а5а ууhун историятын саха норуотун уопсай историятын кытта холбуу тутан

 

үѳрэтэр.

 

Сир-дойду аатын үѳрэтии дьэ итинник дириҥ ис хоhооннонон тахсар. Бу интэриэhинэй

 

науканан саха тылын таптааччылар хайа ба5арар дьарыктаныахтарын эмиэ сѳп.

 

 

 

 М. Птицын.

 

 

 

Араспаанньаны атыылыыллара...

 

 

 

Былыр Хаҥалас улууhугар алта а5а уустаах Наахара нэhилиэгэр Амма5а Ньыр5а

 

a5атын ууhун сиригэр (билиҥҥинэн Амма-Наахара нэhилиэгэр Өнньүѳскэ) сэттэ уоллаах

 

Сэбики диэн киhи олорбут. Сэбики тѳрдүс уолун Уламдьыны Наахара нэhилиэгин хоту

 

уhугар Ходорону кытта быысahар сиригэр Орогдооччу а5атын ууhун сиригэр ыыппыт.

 

Уламдьы Орогдооччуга киирэн Тэйии илин баhыгар Дьабара диэн сиргэ олохсуйан

 

олорбут. Уламдьы элбэх о5оломмут. Кини биир сиэнин Тулааhын уола   Өйүүн диэн киhи

 

Тэлгиэн, Акыйылла, Тэтэрэ диэн үс уолаттарыныын Дьабара ар5аа бас халдьаайытыгар

 

Мээтигэй диэн сиргэ олорбут.

 

XVIII үйэ иккис аҥарын са5ана сүрэ5э суох сахалары сүрэхтиир а5абыт сайын

 

Наахара нэhилиэгин Орогдооччутугар Мээтигэйгэ олорор Өйүүҥҥэ кэлбит. А5абыыты

 

кытта сахалыы билэр харабыл хаhаактар сылдьаллара үhү.

 

Сахалыы ааттаах улахан дьону, дьахталлары, о5олору а5абыыт барыларын таhырдьа

 

таhаартаан мунньуталаабыт. Туос чабычахха ыраас мүлүүн ууну кутан баран, а5абыыт

 

нууччалыы ыллыы-ыллыы үpүҥ кѳмүс кириэс сүрэ5и ууга уган ылбыт. Ол кэнниттэн

 

дьону ыҥыран, бастарын ууга уган ыла-ыла аат, араспаанньа биэртэлээн суруйуохтаах.

 

Сүрэхтээбит дьонугар моойго кэтэр сүрэхтэри харчыга биэртэлээн испит. Былыр харчы

 

Суо5ар түүлээ5инэн, эhэ-бѳрѳ  тириитинэн, туох баардаахтарын (арыынан, кыhын этинэн)

 

ылаллара үhү.

 

Ол курдук а5абыыт сүрэхтээhиҥҥэ а5а баhылыгын Өйүүнү ыҥырбыт уонна аатын,

 

А5атын аатын ыйыталаспыт.

 

Өйүүн: - Аатым Өйүүн, а5ам аата Тулааhын.

 

- Аатыҥ Ылдьыын таҥара аатынан Ылдьаа Тулааhынабыс диэн буоллун (02.08. –

 

Ылдьыын таҥара күнэ), – диэбит а5абыыт.

 

Онтон араспаанньатын туhунан улахан кэпсэтии буолбут.

 

- Араспаанньа диэни билбэппин, бэйэ5ит билиҥ, – диэбит Өйүүн.

 

Онуоха а5абыыты кытта бииргэ сылдьар Колесов диэн хаhаак: «Мин араспаанньабын

 

ыл», – диэбит.

 

- Ол араспаанньа5ын туохха биэрэ5ин? – диэбит Өйүүн.

 

- Биир ынахха ыл, – диэбит хаhаак.

 

Өйүүн Ылдьаа биир ына5ын биэрэн Колесов диэн араспаанньаламмыт. Ына5ын

 

А5алан баайан биэрбит. Хаhаак ына5ын ылбыт. Өйүүн сурукка киирбит араспаанньатын

 

Улахаҥҥа уурбатах, ынах атыылаах араспаанньатын илиитигэр тутар ба5алаах эбит.

 

- Дьэ, до5оор, ынахпын ыллыҥ, араспаанньабын а5ал, – диэн кѳрдѳѳн ытыhын

 

тоhуйбут. Хаhаак уонна а5абыыт кумаа5ыга суруллубут Колесов диэн араспаанньатын

 

кѳрдѳрбүттэр. Онуоха Өйүүн: «Бу бэйэлээх кумаа5ыны марайдаабыттарыгар ына5ы

 

ылар эбиккит», – диэн дьэ соhуйбут. «Эн ааттанныҥ уонна араспаанньаланныҥ, Христос

 

таҥара сокуона, күн ыраахтаа5ы ыйаа5а», – диэн мѳрѳйдѳѳн тохтоппуттар. Онон Өйүүн

 

Ылдьаа Колесов диэн 1 ынах атыылаах араспаанньаланан хаалбыт. Итинэн кѳстѳрүнэн,

 

былыр дьону сүрэхтииллэрин са5ана араспаанньаны атыылыыллара үhү дииллэрэ

 

кырдьык эбит.

 

Өйүүн Ылдьаа уолаттара а5аларын кэнниттэн сүрэхтэнэн барбыттар: Тэлгиэн – Гермоген

 

Ильич, Акыйылла – Афанасий Ильич, Тэтэрэ – Михаил Ильич Колесовтар буолбуттар.

 

Дьахталлары, о5олору эмиэ сүрэхтээн аат биэртэлээн сүрэх кэтэрдитэлээбиттэр. Колесов

 

хаhаак араспаанньатын атыытыгар ылбыт ына5ын сиэтэн сылдьара табыллыбатын этэн,

 

ына5ын оннугар Өйүүн Ылдьааттан түүлээх ылан барбыт. Онтон ыла Наахара нэhилиэгин

 

Орогдооччу а5атын ууhугар (хойут II Наахара нэhилиэгэр) Колесов араспаанньалаахтар

 

элбээбиттэр, биир улахан ийэ ууhа буолбут.

 

Илья Туласынович Колесов – Өйүүн улахан уола, Гермоген Ильич Колесов – Тэлгиэн

 

Дьарбыгыан Мээтигэй со5уруу ѳртүгэр киэҥ Тэйии илин барыгар Толоон күрүѳ5э

 

киирэн кыстыктаммыт, Чуочабыл үрэ5ин халдьаайытыгар Дул5алаахха сайылыктанан

 

байан-тайан олорон 88 саарыгар ѳлбүт (1779-1867). Тэлгиэн 1633 ынах, сылгы сүѳhүтүн

 

таhынан 200 табалаа5а үhү. 1840 сыллаахха дьиэтин илин ѳртүгэр Толоон күрүѳ5э II

 

Наахара5а таҥара дьиэтин туттаран Хаҥалас улууhугар Дьокуускай уокурук үрдүнэн

 

биллэр баай киhи буолбута үhү.

 

А5абыты кытта сылдьар Колесов хаhаак араспаанньатын атын нэhилиэктэр, улуустар

 

сүрэхтэнэр дьонноругар атыылаан испит буолуохтаах. Ол иhин атын нэhилиэктэргэ,

 

улуустарга Колесов диэн араспаанньалаахтар баар буолааччылар.

 

 

 

 В. Уломжинскай.

 

«Ленинскэй знамя». 1990 с., муус устар 21 күнэ, № 49.

 

 

 

Манчаары Наахара5а сылдьыыта

 

 

 

Манчаары Баhылай сүүсчэкэ сыллаа5ыта, эбэтэр 1943-44 сыллардаахха, кѳстѳн

 

кэлин күрээhинэ буолбут. Оччотоо5уга Манчаары Тэлгиэн баайга сылдьыах буолан

 

баран, дьиэ5э дьоно-норуота элбэ5иттэн сэрэнэн, сылдьыбатах. Ити Тэлгиэнтэн тѳннѳн

 

иhэн, Бэлбэрэ диэн күѳл илин баhыгар Тэллэкэ Кирилэ диэн киhини кѳрсүбүт. Онно,

 

Тэллэкэ Кирилэ кѳрдѳ5үнэ, Манчаарылаах ахсыалара эбитэ үhү. Ахсыан кѳмүс ойуулаах

 

ыҥыырдаах үүт маҥан аттаахтара үhү. Ахсыан сүрдээх мааны таҥастаахтара үhү; ол

 

курдук хара сукуна сонноохторо, килэгир кѳмүс тимэхтээхтэрэ, хара кѳмүс курдаахтара

 

үhү. Манчаары бэйэтэ кэпсэтэн биллэрбэтэ5инэ, кинини урут кѳрбѳтѳх киhи бу дьонтон

 

арааран билиэн сѳбѳ суох курдук бары эгил-тэгил дьон эбиттэрэ үhү.

 

Дьэ, ол кѳрсѳ түhээт, ортоку со5ус иhэр биир киhи, атын тохтотон түhэн баран,

 

батыйатын тутан туран, Тэллэкэ Кирилэ5э эппит: «До5оор, мин Манчаары Баhылай

 

диэн буолабын, тойоҥҥор үрдүк Тэлгиэҥҥэ мин бу кэлэн ааспыппын эт. Урут да кинини

 

кытта ѳс-саас суо5а, баай эрэ диэбиттэрин хоту сылдьыах санаалаах этим, ол сатаммата.

 

Аны кэлэрим биллибэт, онон куттанан дьону-сэргэни мунньа олорботун. Чэ, Байаас

 

oйо5ун үчүгэй Матырыананы ыйан кулу. Бу күѳл үрэ5ин батыстахпытына булабыт дуо?»

 

Онуоха Тэллэкэ Кирилэ: «Чэ, бу Бэлбэрэ үрэ5ин ѳксѳйѳн улахан күѳлгэ тиийиэххит,

 

онтон чугас кыра күѳл үрдүгэр олохтоох ыалга тиийиэххит, онно баар буолуо5а», –

 

диэбит.

 

Онтон айан дьоно ааhан тибигирэтэ турбуттар. Ол тиийэн таhырдьа мас мастана

 

турар Матырыананы кытта Манчаары, кэпсэтиhэ түhэн баран, дьиэ5э киллэрбит. Онно

 

таҥыннарбыт уонна хара5ын хара былаатынан саба баайан, атыгар мэҥэhиннэрэн илдьэ

 

бара турбута үhү. Манчаары II Наахара5а кэлэн барыыта итинник.

 

 

 

 Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун II Наахара нэhилиэгин

 

 Олохтоо5о Уломжинскай Роман Федорович суруйбута.

 

 Сааhа 65. 1945 сыл, бала5ан ыйын 22 күнэ.

 

 Саха сиринээ5и кыраайы үѳрэтэр Ем. Ярославскай

 

 аатынан музей хомуйууларыттан.

 

 

 

Манчаары Баhылай туhунан

 

 

 

Манчаары Баhылай Чоочо баайдыын тус-туспа а5а уустарын дьоно эбиттэрэ үhү.

 

Олорор олохторо да тус-туспа эбиттэрэ үhү. Манчаары а5ата Сүѳдэр сэниэ ыал эбит,

 

эрдэ ѳлбүт. Онно икки уол тулаайах хаалбыт. Ол Баhылай уонна кини быраата Ойуун

 

Дьаакып диэн эбиттэр. Кинилэр Нѳѳрүктээйигэ Арыылаах диэн алааска олорбуттар.

 

Манчаары Баhылай о5о эрдэ5инэ олохтоох алааhын илин бэс халдьаайытыгар, айан

 

суолун кытыытыгар, улахан бэhи үѳhэ ыттан тахсан, тѳбѳтүн моонньообута үhү. Онно

 

бу курдук тыллаа5а үhү: «Үѳскүѳм-чэлгийиэм, киhи-хара буолуом буоллар, кѳ5ѳрѳ тур,

 

оттон ѳлүѳм-сүтүѳм буоллар, кубарыйа хатаар». Ол билгэлээбитэ хаппата5а, хойукка

 

диэри күѳх солко былааты баайбыт курдук кѳ5ѳрѳн турара үhү.

 

Манчаары Баhылай бэргэhэлээх ойо5уттан тѳрѳппүт Биэрэ диэн кыыстаах этэ, ону

 

Айма5а Лѳкүѳн ылан ииппитэ. Ол эмээхсин хойут кырдьан олорорун мин кыра сылдьан

 

кѳрбүтүм. Тас кѳрүҥүнэн ханнык эрэ халы-мааргы, ыал аайы да баар эмээхсин этэ. Ити

 

кырдьыбытын кэннинээ5и дьүhүнэ этэ.

 

Манчаары Баhылай Хаҥалас улууhа II Наахара нэhилиэгэ Байаас диэн киhи ойо5ун

 

Матырыананы илдьэ баран кыстаппыта үhү. Саас дьахтар мас мастыы турбут, икки

 

О5ото аттыгар маhынан-отунан оонньуу сылдьыбыттар. Манчаары тыаттан киирбит

 

да, туох да кэпсэтиитэ суох дьахтары дабыдалыттан ылан, илдьэ барар буолбут. Өлүү

 

болдьохтоох, дьахтар эрэ суох, ханна эрэ барбыт кэмэ эбитэ үhү. Дьахтар уолаттара

 

Бадьайах уонна Баhылай ытаспытынан ийэлэрин кэнниттэн эккирэтэн испиттэр, онуоха

 

ийэлэрэ: «Өлѳрүѳ, кэлимэҥ, киhи-хара буолуоххут, баран олоруҥ!», – диэн хаhыытыы-

 

хаhытыы, бара турбута үhү. Онтон о5олор куттанан, дьиэлэригэр тѳннѳн киирэн

 

олорбуттар. Байаас сотору ыалдьан ѳлбүтэ үhү.

 

Манчаары Матырыаналыын Быдай диэн сиргэ хара тыа5а иин хастан, онно дьиэ

 

оҥостон кыстаабыта үhү. Ону куобахчыт таба хааман, кѳрѳн баран, үрдүк Чоочо5о

 

тыллаан, тойоттор тахсан туппуттара үhү. Ити сырыытыгар Манчаары утарыласпатах.

 

Ата5астаабат, кырбаабат гына тылларын ылан баран, саатын уонна батыйатын ууран

 

биэрбит. Дьахтарыттан арахсар кэриэс-хомуруос тылын ырыанан ыллаан биэрбитэ үhү.

 

Ол ырыа ис хоhооно сүнньүнэн: «Биллэ5им Лэгиэнтэй, кэргэҥҥин харай, ата5астаама,

 

мин күүспүнэн а5албытым, баайдаах дьахтар ѳлүѳр диэри туттар үптээх», – диэн эбитэ үhү. Матырыана, дьон кэпсииринэн, ханнык да киhи хара5а иҥнэ түhэр кыыс үчүгэй

 

дьахтар эбитэ үhү.

 

Манчаары Баhылай, туора кулгаахтаах истэринэн, киhи сырдык тыыныгар турбута

 

биллибэт, ол курдук кыра дьадаҥы дьону кыам үктээбитэ, ата5астаабыта иhиллибэт.

 

Ордук аhайан туран буулаабыт хаан ѳстѳѳ5ѳ хара баттыгастаах, хал5аhа муус сүрэхтээх

 

тойон Чоочо эбитэ үhү. Ол курдук атын да улуустар ааттаах баайдарыгар Манчаары

 

диэн суостаах-суодаллаах аат буолара үhү. Күүс ѳттүнэн Манчаары наhаа кыа5а суох,

 

таах үчүгэй-тэтиэнэх киhи эбитэ үhү. Ол гынан баран сылбыр5а, кус быhый эбитэ үhү.

 

Манчаары Баhылай кырдьар сааhыгар Бүлүүгэ сир уларытан олохсуйбут. Онно

 

бэрт сытыарытык, сымна5астык олорбут, икки уол о5ону тѳрѳппүт. Кыра-хара дьоҥҥо

 

сүбэhит буолбут, онон дьон-сэргэ санаатын наhаа туппут уонна 80 сааhыттан тахсан

 

иhэн ѳлбүт.

 

 

 

 Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун II Наахара нэhилиэгин

 

 Олохтоо5о Никанорова Феврония Павловна кэпсээбитэ.

 

 Сааhа 80. М.Г. Наумовскай суруйбута.

 

 1945 сыл, бэс ыйын 4 күнэ.

 

 НА СО ССФ архива, ф.5, оп.3, дь. 653, лл. 28-30.

 

 

 

Манчаары Толбон Уолугар сылдьыыта

 

 

 

Толбон Уола, суостаах тойон, Наахара нэhилиэгэр Бүгүйэх а5атын ууhугар Дьуку

 

диэн сиргэ олорбут. Онно олордо5уна 30 сыар5алаах отун Манчаары Баhылай   

 

Дьукуга уматан кэбиhэн ааспыт. Онтон кэнники дьэ киниэхэ биир табаарыhынаан

 

анаан кэлэн испиттэр. Ол иhэн Улуу Сыhыы ар5аа баhыгар биир саалаах киhини кытта

 

аргыстаспыттар. Ону кытта Манчаары атыыhыт буолан кэпсэппит уонна ханна баран

 

иhэрин ыйыппыт.

 

Онуоха саалаах киhитэ: «Манчаары ороспуой сылдьар үhү, онон тойонум Толбон Уола

 

миигин ыҥыттарбыт. Онно бу бинтиэпкэбинэн Манчаарыны ытан биэрэ баран иhэбин.

 

Бу эhиги, атыыhыт дьон, сэрэнэн сылдьыҥ», – диэбит. Манчаары табаарыhа, итини

 

истэн, кыhыйан, сонун иhин туттан кѳрбүт. Онуоха Манчаары: «Ээ, кэбис, до5ор», –

 

диэбит. Ити кэнниттэн саалаах киhилэриттэн арахсыбыттар.

 

Дьэ ити киhи, кинээhигэр тиийэн, аара икки атыыhыты кѳрсүбүтүн туhунан

 

кэпсии олорбут. Ол икки ардыгар со5уруу диэкиттэн икки маҥан аттаах киhи сүүрдэн

 

киирбиттэр уонна аттарыттан ыстанан т үhүтэлээбиттэр. Онтон, хаhыытыы-хаhыытыы

 

батыйанан тэлэкэчийэн эрдэхтэринэ, Толбон Уолун били саалаах дьонноро куттанан

 

тура-тура сырсан хаалбыттар.

 

Манчаары Баhылай дьэ Толбон Уолун, кинээстэрин батыйатын хапта5айынан бэрт

 

күүскэ таhыйбыт. Онтон харчытын уонна түүлээ5ин ылан барбыт.

 

 

 

 Василий Уломжинскай суруйбута.

 

 1969 сыл, от ыйын 7 күнэ.

 

 Саха сиринээ5и кыраайы үѳрэтэр Ем.Ярославскай

 

 aатынан музей хомуйууларыттан.

 

 

 

Наахара5а кимнээх диэн нууччалар олорбуттарай?

 

 

 

Ыраахтаа5ы былааhын утарбыт дьону ыраах Саха сиригэр сыылка5а ыыталлара.

 

II Наахара5а хас да5аны киhи сыылка5а кэлэн олоро сылдьыбыта биллэр. Нэhилиэк

 

кырдьа5астара олор истэриттэн 3 киhини умнубакка ѳйдүүллэр. Кинилэр – Лотов Николай

 

Елисеевич, Израиль Цугель, Иванов Митрофан – «Митэрэпээн нуучча» буолаллар.

 

Лотов Николай Елисеевич туhунан а5ыннахха: кини XIX үйэ иккис аҥарыгар

 

быhыылаах II Наахара5а кэлэн «Хардаҥааччы» эргин олорбут. Лотов Н.Е. «Куохаан

 

Сиидэр» уола – Сидоров Семен Семенович кэргэнин кытта билсиhэн, биир уол о5о

 

тѳрѳѳбүт. Лотовтан тѳрѳѳбүт о5о Сиидэрэп Яков Семенович II – «Нуучча Дьаакып» диэн

 

ааттанара. Нуучча Дьаакып улахан уҥуохтаах, күүстээх киhи буолан I Тыыллыма5а

 

Ларионов Иван (Тоох) диэн киhиэхэ хамначчытынан үлэлээбит. Итинтэн кэлин куорат

 

атыыhытын Никифоров Гаврил Васильевич (Манньыаттаах уолугар) лааппытыгар

 

лүксүүрдьүт –харабылынан үлэлээбит. Лүксүүрдьүт диэн баалкы маhынан аналлаах

 

мастары охсо-охсо олбуор иhигэр хаама сылдьар киhи ааттанар. Күнүhүн дьиэ иhигэр

 

баар сир аннынаа5ы дьиэттэн ыарахан ыйааhыннаах таhа5аhы таhаарааччынан үлэлээбит.

 

Аналлаах киhи кѳтѳ5ѳр ыҥыырынан биирдии кииппэ чэйи сүгэн кирилиэhинэн үѳhэ

 

дьиэ5э таhаарара диэн кэпсииллэрэ. Биир кииппэ чэй 25 буукка тэҥнэhэрэ үhү. Яков

 

Семенович о5онньор Молотов аатынан холхуоска ѳр сылларга тимир ууhунан үлэлээбитэ.

 

Кэлин бу холхуоска кыhынын булчутунан, сайынын араас үлэ5э сылдьыспыта. Оло5ун

 

кэнники сылларыгар Наахара нэhилиэгин үлэтин бэтэрээнэ, ытыктанар кырдьа5аhа

 

буолан олорон ѳлбүтэ. Кини о5ото – Гаврил Яковлевич Сидоров II Наахара ситэтэ суох

 

орто оскуолатыгар учууталлыы олорон, 1941 сыллаахха гитлеровскай фашистары утары

 

А5а дойду Улуу сэриитигэр кыттан, кыргыhыы хонуутугар охтубута. Дьаакып о5онньор

 

аатын ааттатар сиэннэрдээх уонна хос сиэннэрдээх.

 

 

 

Лотов Николай Елисеевич II Наахара5а Ар5аа Хочо үрэ5эр олохтоох Ефремовтар

 

тѳрүттэрэ Топпо Дьэппириэм диэн киhи кыыhын кэргэн ылан баран, Боотурускай улууhугар Эмис нэhилиэгэр тиийэн олохсуйбут. Лотовтан хас да5аны о5о тѳрѳѳбүт. Кинилэртэн Лотов Николай Николаевич диэн уола таайдарыгар Ефремовтарга кэлэн күүлэйдээн барара. Лотов Н.Е. кыҥаттарыгар Ефремовтарга тыаны солоон, сири табыйан бурдук ыhарга үѳрэппитэ, лэппиэскэни сиэн абыраммыппыт диэн хойут кэпсииллэрин истэрбит.

 

Тас Хочо ар5аа сыырын үрдүгэр турар ампаар дьиэни интэриэhиргээн кѳрѳрбүт. Бу

 

дьиэ туhунан Григорьев Гаврил Никифорович – Олооччу Хабырыыhа о5онньор маннык

 

кэпсиирэ: «Бу дьиэ5э нууччалар олороллоро. Биир элбэх тыллаах-ѳстѳѳх, сытыы-хотуу,

 

дьиибэ ба5айы ааттаах нуучча киhитэ кэргэнинээн, о5олорунаан ити дьиэ5э олорон баран

 

куоракка кѳспүтэ. Куоракка киирдэхпинэ бирикээсчиктии турарын кѳрѳр этим. Билэр

 

дьон кинини нуучча буолбатах, «ыhыыт» дииллэрэ». Сахалар «ыhыыт» диэн еврейи

 

ааттыыр этилэр.

 

«Бэлэм буол» хаhыат 1982 сыл алтынньы 24 күнүнээ5и нүѳмэригэр «Таалай күѳл

 

кыыhа» диэн Р.И. Цугель-Аммосова тѳрѳѳбүтэ 80 сылын туолуутугар П. Филиппов

 

ыстатыйата тахсыбыта. Ол ыстатыйа5а Рая Цугель-Аммосова а5ата Цугель Саха

 

сиригэр бастаан Илин-Хаҥалас улууhугар Наахара нэhилиэгэр олорбута диэн эппит

 

этэ. П. Филиппов суруйбут Цугелэ Наахара5а (урукку II Наахара5а) Григорьев

 

Гаврил Никифорович о5онньор Тас Хочотугар Р.И. Цугель-Аммосова а5ата олорбута

 

кырдьык эбит. Нууччалар олорбут дьиэлэрин онно кэлин бурдук сирэ буолбута. Оттон

 

билигин Наахара сопхуос гаражтара тураллар. Оттон ол дьиэ оннугар баанньык уонна

 

производственнай үѳрэхтээhин кабинета тураллар.

 

Нуучча уонна Дьоппуон сэриитин са5ана офицердарын кытта тапсыбакка Митрофан

 

Иванов диэн нуучча киhитэ Саха сиригэр сыылка5а ыытыллан II Наахара5а кэлэн

 

олохсуйа сылдьыбыт. Кинини Илин Бэс күѳл таhыгар олохтообуттар. Кэнники кини

 

Кириллин Егор Федорович (Соллой уола) эдьиийин Марфа Федоровнаны кэргэн ылбыт.

 

Бала5ан дьиэ, үп ампаара туттан, сүѳhү ииттэн, сир солонон бурдук ыhан уонна

 

хортуоппуй үүннэрэн бэрт үчүгэйдик олорбуттар. Дьуона (Ион) диэн о5оломмуттар.

 

Илин Бэс күѳлүн сорох ыаллара нуучча Митрофаҥҥа кѳ5үйэн сир солооннор бурдук

 

ыhарга уонна хортуоппуй үүннэрэргэ үѳрэммиттэр. Кинилэр ортолоругар Бубякиннар

 

(Василий Михайлович – Уус Баhылай), Иван Федорович (Настааччыйа уола), Колесов

 

Николай Прокопьевич (Күѳх Ньукулааhа) уо.д.а. бааллара.

 

Митрофан нуучча кырдьан, Илин Бэс күѳлүгэр олорон ѳлбүт. Кини уола – нуучча

 

Дьуоната – Ион Митрофанович Иванов нууччалыы ыраас хааннаах, улахан, үрдүк

 

уҥуохтаах киhи буолбута. Кини биhигини кытта бииргэ үѳрэнэн, оонньоон улааппыта.

 

II Наахара5а кэлэн олохсуйа сылдьыбыт нууччалар күтүѳт буолбуттар. Кинилэр сири

 

солоон бурдук ыhарга, хортуоппуй үүннэрэргэ элбэх дьону үѳрэппит үтүѳлээхтэрэ диэн

 

биhиги ытык кырдьа5астарбыт ахталларын эдэр сылдьан истэрим.

 

 

 

 В. Уломжинскай.

 

«Ленинскэй знамя». 1987 с., алтынньы 1 күнэ, № 117

 

 

 

2-с Наахара5а саамай баай ыаллар кимнээ5ий?

 

Ханна олорбуттарай?

 

 

 

2-с Наахара нэhилиэгин былыргы баайдара:

 

1. Колесов Гермоген Ильич – Тэлгиэн Дьарбыгыан (1779-1867 сс.)

 

Кыстыга «Толоон күрүѳ» – Уhун күѳл илин бас халдьаайыта, сайылыга Чуочабыл

 

үрэ5ин халдьаайытыгар Дул5алаах. Толоон күрүѳ5э таҥара дьиэтэ тутуллубут. Тэлгиэн

 

ХУШ үйэ бүтүүтүгэр, Х1Х үйэ са5аланыытыгар олорон ааспыт.

 

 

 

Тэлгиэн Дьарбыгыан уолаттара:

 

 

 

1. Колесов Степан Гермогенович (Эhэ Ыстапаан)

 

2. Колесов Василий Гермогенович (Бѳрѳ Баhылай)

 

3. Колесов Василий Гермогенович (Хаптайар Баhылай)

 

4. Колесов Александр Гермогенович (То5ойооску)

 

5. Колесов Николай Гермогенович (Ороhукаан-хойут Тойон Ньукулай)

 

Тэлгиэн кыргыттара: 1. Мотуруона (Бообура)

 

2. Аана (Быыдара)

 

3. Евдокия (Бэстиин)

 

4. Александра (Үлүксээс)

 

Тэлгиэн Дьарбыгыан 5 уолаттарын ыал оҥортоон араарбытын кэннэ, ѳлүѳн иннинэ,

 

1633 ынах уонна сылгы сүѳhүлэрдээ5э, 200 табалаа5а, 10 ыттаа5а үhү дииллэрэ.

 

Өлѳѳрү сытан 1867 сыллаахха 5-с сиэттэрэ – Ньукулай (Ороhукаан Тойон Ньукулай)

 

уолаттарыгар 300-түү сүѳhүнү, барыта 1500 сүѳhүнү, бэйэтин 4 кыргыттарыгар 15-

 

тии ынах уонна сааhын тухары хамначчыт уонна Манчаарыттан харабыл оҥостубут

 

быраатын уолугар Аманыыт Үлүксээндэрэ5э 70 (50 ынах, 20 сылгы)  сүѳhүтүн боростуой

 

ѳттүттэн биэрэн «Бэрэ ар5аа бэс халдьаайытыгар олор» диэн кэриэhин эппит. (Хойут

 

Наахара наспота олорбута).

 

Сүѳhүттэн атын баайын сиэттэрэ уолаттарыгар түҥэтэлээбит:

 

1. Үрүҥ кѳмүс манньыатын 3 үүт чабыча5ынан, кыhыл кѳмүс кирибиэнньиги 2

 

арыы мэhэмээнинэн (2,5 муунта эбэтэр 1 кг. истээх туой иhит), кумаа5ы харчытын 2 aт

 

дьааhыгынан (тирии тастаах, сыар5а кэннигэр бааллар дьааhык). Харчыттан бэйэтин

 

кыргыттарыгар уонна быраатын уолугар Аманыыкка биэртэлээбэтэх. Харчытын уопсайа

 

55000 солк. (кыhыл кѳмүhэ 17500, манньыат 7500 солк., кумаа5ы харчы 20000 солк.).

 

2. Түүлээх таҥастарын, кѳмүс иhиттэрин, араас киэргэллэрин, кымыс иhиттэрин

 

сиэттэрэ уолаттарыгар уонна кыргыттарыгар биэрбит.

 

Тэлгиэн баайын-дуолун Манчаарыттан харабыллаан олорбут Күүстээх Аманыыкка

 

харчыттан, араас киэргэллэриттэн тугу да биэрбэтэх. Аманыыт (Александр Михайлович

 

Колесов, Тэлгиэни кытта бииргэ тѳрѳѳбүт Тэтэрэ Мэхээлэ уола) ийэтэ уола маппыт

 

кыhыытыгар биир кулун баhын быатын (кѳ5үл диэни) уоран ылбыта уонна кэпсиирэ үhү:

 

«Мин уолум да баар буолан Манчаары Баhылай үстэ кэлэн баран Тэлгиэни тыыппакка

 

ааста ини, Тэлгиэн уолаттарыттан биир да үчүгэй киhи үѳскүѳ суо5а, эстэн-быстан

 

умнаhыт буолан ѳлүѳхтэрэ» – диэн эппитэ олоххо киирдэ диирэ мин эбээм (Анисия

 

Кузьминична – Аманыыт кийиитэ, Суон Сүѳдэр ойо5о).

 

 

 

В. Уломжинскай

 

 

 

Аманыыт туhунан а5ыйах тыл

 

 

 

Тэлгиэни кытта бииргэ тѳрѳѳбүт аччыгый быраата Тэтэрэ Мэхээлэ убайын Тэлгиэни

 

сѳбүлээбэккэ, биир уол о5ону Александры тѳрѳтѳн баран, кэргэннээх о5отун хааллартаан

 

Алдаҥҥа баран хаалбыт. Онно тахсан тоҥус кыыhын кэргэн ылан, элбэх о5оломмута

 

үhү. Учурга Колесовтар диэн элбэх ийэ ууhа үѳскээбитэ дииллэрэ.

 

Тэтэрэ Мэхээлэ кэргэнэ «эрбиттэн» амына5ын эрэ илдьэ хааллым, бэйэтэ барда

 

диэбит. Ол «амынах» диэн ааттанар уол хойут Күүстээх Аманыыт диэн биир саhаан

 

үрдүктээх, о5уhу 3-с мастаах бүтэйи үрдүнэн быра5ар киhи буолбут. Манчаары Баhылай

 

Тэлгиэни таhыйан, баайын-дуолун ылаары 3-тэ кэлэ сылдьыбыт да Аманыыт баарын

 

билэн сылдьыбатах. Тэлгиэн Манчаарыттан сэрэнэн, күүс кѳрдѳрѳргѳ анаан түннүгүн

 

анныгар үс мастаах күрүѳ5э хас да о5устары хаайан туруорар эбит. Манчаары куула5а

 

баар үрдүк ѳтѳххѳ (Уус андылаа5ар барар суол тѳрдүгэр) «Маҥан ат кутуруга кѳhүннэ,

 

Манчаары иhэр быhылаах» диэтэллэр эрэ Тэлгиэн хаhыытыыра үhү: «Нохоо, Аманыыт,

 

тахсан о5уhу бүтэй үрдүнэн бырах» диэн. Ону истээт Аманыыт сүүрэн тахсан о5уhу

 

харбаан ылаат бүтэй үрдүнэн быра5ара үhү. Манчаары ону кѳрѳѳт «Аманыыт баар эбит»

 

диэн барыталаабыт (тѳннүтэлээбит).

 

Аманыыттан – Александр Михайлович Колесовтан 3 уол, 2 кыыс о5о тѳрѳѳбүттэр.

 

Улахан уола Матыарыйа Байбал, орто уола Сүѳдэр (улаханын, суонун иhин Суон Сүѳдэр

 

диэбиттэр, 50-60 сүѳhүлээ5э, таҥара дьиэтигэр ыстаарыhанан (билиҥҥинэн завхоз)

 

үлэлээбит). А5абыыт Петр Попову, лѳчүѳк Сизы5ы кигэн 1900-1901 сылларга оскуоланы

 

туттарбыт. Ол оскуола5а попечителинэн Бубякин Василий Михайлович үлэлээбит.

 

Нэhилиэгэр кинээстээбэтэх. Сүѳдэртэн мин а5ам Роман Федорович тѳрѳѳбүт., 3-с уол

 

Эппэт Лэгэнтэй диэн үлэ-хамнас киhитэ.

 

Аманыыттан 2 кыыс тѳрѳѳбүттэр: 1. Быстах Мэҥэ5э, хойут Дьэҥкэрэ Мэҥэтэ диэн

 

ааттанар сиргэ Шестаков (Тѳкүнүккэ) кэргэн барбыт. Онтон Николай диэн киhи кэлэ

 

сылдьар этэ. Кини эдьиийдэрэ 2-с Наахара5а кэргэн кэлбиттэр. Үлүксээс уонна Өкүүчэ

 

диэн уда5аттар этэ. Иккис кыыс Чыамайыкыга Тимофеев (Кѳҥкү) диэн киhиэхэ кэргэн

 

барбыт.

 

2. Колесов Яков Афанасьевич – Баа5ынаан (Тэлгиэн улахан быраата, Акыйылла

 

Охонооhой уола). Кыстыга Ураhалаах, сайылыга Чуочабыл үрэ5эр Мэчэк тѳрдѳ.

 

3. Колесов Илья Николаевич (Тэлгиэн сиэнэ). Толоон күрүѳ ар5аа баhыгар, Уhун

 

күѳл куулатыгар, сайылыга Дул5алаахха.

 

4. Бубякин Иннокентий – Быыччык атыыhыт, кинээс. «Үмүрүккэ» Чуочабыл

 

куулатыгар кыстыыр. Чуочабыл үрэ5эр илин сайылыкка сайылыыр. Быычык кыыhын

 

уола, сиэнэ Соловьев Василий Давыдович – Аккаамыс Баhылай.

 

 

 

В. Уломжинскай.

 

 

 

Хойукку баайдар

 

 

 

1. Платонов Иван Еремеевич – Ботоолуур Уйбаан, 2-с Наахара нэhилиэгин кинээhэ,

 

50-60 сүѳhүлээх. Кыстыга Сата5ай атах халдьаайытыгар, хойут Балыктаах күѳл

 

куулатыгар Чараҥ ѳтѳ5ѳ, сайылыга Синньигэс. Ботоолуур уола Платонов Иван Иванович

 

учуутал. Кини кыыhа, Платонова Кыдаана Ивановна, Георгий Прокопьевич Башарин

 

кэргэнэ.

 

2. Платонов Гермоген Михайлович – Мээйэ уола, Дьарбыгыан кинээс. 50-60 сүѳhүлэнэ

 

сылдьыбыт, хойут а5ыйаабыт. Кыстыга Үѳннээх, билигин Наахара орто оскуолата

 

баар сирэ. Бала5ан уонна ампаар дьиэлэр бааллара. Бала5аҥҥа оскуола үлэhиттэрэ

 

олороллоро. Сайылыга Синньигэс. Гермоген сиэнэ Платонов Алексей Павлович.

 

3. Колесов Федор Александрович – Суон Сүѳдэр. Күүстээх Аманыыт уола, 50-

 

60 сүѳhүлээх, таҥара дьиэтин ыстаарыhата (билиҥҥинэн завхоз). Таҥара дьиэтин

 

уутун-маhын, таҥара чүмэчитин, лааданын, «таҥара аhын» (кырааhынай арыгыны,

 

бэрэспиилэни – хаппыт үрүҥ буулканы оҥотторор, таҥара дьиэтин ремонун кырааскатын

 

оҥотторор. Ону 2-с Наахара, 1 Холгума, Ходоро нэhилиэктэрэ оҥороллоро үhү. Ол иhин

 

ыстаарыhа күн аайы таҥара дьиэтиттэн арахпат үhү. Кыстыга Хара оттоох, сайылыга

 

уонна күhүн-саас Бэрэ халдьаайытыгар олорор.

 

4. Карпов Николай Николаевич – Сикээ уола, Адам сиэнэ, арыт Адамов дииллэрэ.

 

Кини аччыгый уола Карпов Афанасий Николаевич Нэлэгэр оскуолатын сэбиэдиссэйэ

 

этэ. Муҥутаан 100-кэ сүѳhүлэнэ сылдьыбыт. Ньукулаас а5атын эдьиийэ 1 Тыыллыма

 

нэhилиэгэр Никифоров Василий Сергеевичка – Манньыаттаах уола диэн миллионер-

 

гильдиялаах атыыhыт, сэбиэскэй былаас кыайбытын кэннэ Япония5а күрээбит,

 

эмигрант буолбута – кэргэн тахсыбыта. Кини лааппыта «Гастроном» диэн муннугунан

 

ааннаах таас дьиэ баара (Ленин проспегын уонна Киров уулуссатын муннуктарыгар). Ол

 

гастроном ма5аhыын оннугар Дом Советов тутуллубута.

 

Карпов Н.Н. Тиит Арыы халдьаайытыгар, хойут Илиптэ5э кыстыыр, илин Хочо

 

үрэ5эр сайылыктаа5а.

 

 

 

Советскай кэмҥэ баайынан ааттанар дьон:

 

 

 

1. Степанов Василий Николаевич – Чомой уола, 50 сүѳhүлээх, эргиэмсик (атыыhыт)

 

1923 сыллар кэннилэригэр 1 муунта (400 г.) таба5ын 25 шт. тииҥҥэ биэрэрин Таҥха

 

Үрэ5эр кѳрбүтүм. Сайылыга – О5ус охтубут.

 

2. Ефремов Николай Саввич – Саамыйа уола. Эргиэмсик, кыстыга Илин Хочо үрэ5ин

 

халдьаайыта. Сайылыга Илин Хочо үрэ5э, күhүн-саас олорор сирэ – Ньүлдьүгүй.

 

3. Сидоров Яков Семенович 2 – Нуучча Дьаакып. Хойут Эмис нэhилиэгэр олорбут,

 

Лотов нуучча кѳрсүүлэhэн тѳрѳппүт уола. Күүстээх буолан Манньыаттаах уолун

 

лааппытыгар харабыл-лүҥсүүрдьүт буола сылдьыбыт, эргиммит, 50 сүѳhүлэммит.

 

Туппакааҥҥа кыстыыр, Куутту үрэ5эр сайылыыр.

 

Бу дьоннору сокуон кулаак да, суон хаhаайыстыба да оҥорботох. Онон 2-с Наахара5а

 

кулаак буолар баай суо5а.

 

 

 

В. Уломжинскай

 

 

 

2-с Наахара нэhилиэгэр үѳскээн ааспыт күүстээх дьон

 

 

 

Былыр 2-с Наахара5а биллэр күүстээх дьон: Бѳ5ѳ Харча, Дара Мэхээлэ, Аманыыт

 

Өлѳксѳѳндѳр, Күттэй Ньукулай бааллара биллэр. Кинилэр күүстэрин кимиэхэ да биллэрэ

 

сатаабатахтара үhү. Ол да буоллар, баар бычыгыраан тахсар, биллэр буолла5а дии. Ити

 

күүстээхтэртэн Бѳ5ѳ Харча туhунан кэпсиэ5им.

 

Бѳ5ѳ Харча 2-с Наахара нэhилиэгэр со5уруу Чуочабыл үрэ5ин халдьаайытыгар

 

«Сыырдаах» диэн сиргэ тѳрѳѳбүт, олорбут. Харча баhыттан ата5ар тиийэ сүѳhү тириитэ

 

Таҥастаа5а үhү. Эдэр сааhыгар хара5а суох буолан ханна да сылдьыбатах. Бѳ5ѳ Харча

 

Күүстээ5э таhыттан биллэрэ, эттээх-сииннээх, үрдүк уҥуохтаах, халыҥ киhи эбитэ үhү.

 

Харча күүhүн арыт-арыт биллэрэр дииллэр. Холобур, ѳлѳрүллэн быhыллыбытынан

 

тириилээх сылгы баhын сыҥаахтарыттан тутан баран хайа тардара үhү.

 

 

 

Бѳ5ѳ Харча Ба5а Сүѳдэри тустан кыайыыта

 

 

 

Былыр Хаҥалас, 1860 сылтан ыла Илин-Хаҥалас улууhугар, 1 Дьѳппѳн нэhилиэгэр

 

«Мыандала» үрэ5ин баhыгар, 12 тиhик ампаарга үптээх Куттайа диэн баай киhи олорбута

 

үhү. Куттайаттан Ба5а Сүѳдэр диэн күүстээх киhи тѳрѳѳбүт. Сүѳдэр бардам быhыылаах,

 

күүстээх киhи эбит. Кини Мэхээлэ Кардьытыаскай «Додор кулуба» улахан кыыhын,

 

мааны о5отун ойох ылбыт. Ойо5ун сүгүннэрэн а5алан улахан урууну оҥорбут. Урууга

 

түҥүрэттэр бѳ5ѳстѳрүн киллэрэн күрэхтэhиннэрэн, аат былдьаhыннарбыттар. Тустууга

 

күтүѳт Ба5а Сүѳдэр бэйэтэ киирбит. Кыыстаах Додор кулуба тустааччытынан хара5а

 

суох Бѳ5ѳ Харчаны а5албыт. Тустуу буолбут. Тустууга Ба5а Сүѳдэр сылгы хоргунунан

 

а5анан баран, кѳбүѳр суор5ан са5а аттарыллыбыт түүлээххэ сууланан киирбит. Оттон

 

хара5а суох Харча сүѳhү тириитэ таҥаhын устан, сарыы чурумчу сыалдьанан киирэн

 

турара.

 

Тустуу са5аланар. Тустааччылар бэйэ-бэйэлэрин эргийэ сылдьан үстэ ытыстарын

 

таhыналлар, үcүhүн аасыhан иhэн хапсан ылан куустуhа түhэллэр. Ба5а Сүѳдэр Харчаны

 

охсо-охсо ойо5оско анньыалаан барбыт уонна эппит: «Нуо балайы сырайгынан сиргэ умса

 

быра5ан, кѳхсүн хара5ын дьѳлѳ үктүѳм. Тиэрэ быра5ан быаргын быhа үктээн, үѳhэнэн-

 

алларанан таhаарыам», – дии сылдьыбыт. Бѳ5ѳ Харча Ба5а Сүѳдэр бэрдимсийэриттэн

 

уонна быдьар тылыттан сүрдээ5ин кыhыйбыт уонна эппит: «Хайа тукаам, тустуу

 

буолбакка охсуhуу буолаары гынна дуу? Мин үстэ биллэрбитим кэннэ, дьиҥнээхтик

 

киирсиэхпит, дьэ онно кѳрүѳхпүт хайдах буоларбын», – диир. Онтон үсүhүн сэрэн диэн

 

биллэрэн баран, хамсаан эрэбин диэн Ба5а Сүѳдэри харытыттан ылан эргиппит, ытыhын  

 

кырыытынан ата5ын сототун тосту охсор уонна бэйэтиттэн үрдүккэ, үѳhэ быра5ар (кѳрѳн

 

олорбут дьоннор «тиит үрдүгүн» са5аны бырахта диэн омуннууллара үhү). Ба5а Сүѳдэр

 

сиргэ кэлэн түhэр уонна хойут тыын киллэрэр. Сүүрүү-кѳтүү буолар, олохтоохтор Ба5а

 

Сүѳдэри кѳтѳ5ѳн илдьэ бараллар, ата5ын туттараллар (чаттыыллар). Тустууга кыайыы

 

Наахараларга буолан, үѳрүү-кѳтүү, уруй-айхал бѳ5ѳ буолбут.

 

Бѳ5ѳ Харча Дара Мэхээлэни кытта мас тардыhыыта

 

Дьон Бѳ5ѳ Харчаны күүhүн боруобалаары-билээри Дара Мэхээлэни кытта маста

 

тардыс диэн хаайбыттар. Харча эдэр киhини кыайан санаатын түhэриэн ба5арбатар да,

 

дьон кѳрдѳhүүтүн ылынарга тиийбит. Харча Дара Мэхээлэни илиитин бэгэччэгин тутан

 

кѳрѳн баран хай5аабыт. Маннык бэгэччэктээх киhи маhы үчүгэйдик тардыахтаах диэбит.

 

Онон туhананнар Харчаны Мэхээлэни кытта мас тардыhыннаран боруобалаабыттар.

 

Тардыhыннарааччылар тардыhар быаларын (кирис ѳтүүнү 2 хос гына) ба5ана5а баайаллар. Дара Мэхээлэ ол быаны тутан, эбии буолан эрэ олорор. Чэ, диэн баран тардыhаллар да, ба5ана5а баайбыт быалара быста сыhан уураталыыллар, тэҥнэhэн хаалаллар. Харча – бѳ ыччат тѳрѳѳбүт диэн хай5аабыт. (Быалара ба5ана5а быhыта киирбит, ѳтүү уунан быста сыспыта дииллэрэ үhү).

 

 

 

Семен Костромыкин тылыттан суруйдум Баhылай Уламдьы.

 

 Хочо. 1979 с., от ыйын 8 күнэ.

 

 

 

Ахсаанньыт Мэлтэс Миитэрэй

 

 

 

Урукку Илин-Хаҥалас улууhугар, II Наахара нэhилиэгэр, билиҥҥи «Наахара» совхоз

 

Хочотоо5у отделениетын «Тойон үрэх» диэн сиригэр Яковлев Дмитрий Николаевич

 

«Мэлтэс» диэн быстар дьадаҥы киhи олорбут. Былыр дьадаҥы киhини «акаарынан»

 

ааттыыллара. Миитэрэйи да5аны акаары аат тумнубата5а чахчы.

 

Айыл5а араас ѳйдѳѳх, идэлээх дьоннору айар эбит буолла5ына, Миитэрэй ахсаанньыт ѳйдѳѳх  киhи үѳскээн ааспыт эбит. Мэлтэс Миитэрэй курдук ахсаанньыт киhи 2-с

 

Наахара5а үѳскээн ааспатах эбит.

 

Яковлев Дмитрий Николаевич – Мэлтэс Миитэрэй суоттааhыннарыттан а5алтаатахха,

 

холобура манныктар:

 

1. Былыргы ыраахта5ылаах Россия столицатыгар, Бѳтѳрбүүргэ (билиҥҥи Ленинградка)

 

диэри нэчимиэн бурдук хас туора5а кэккэлээн тиийэрин этэрэ дииллэрэ. Онноо5ор, ити

 

эппит сиригэр хас иннэ (синньигэс, сириэhин уонна суон иннэлэри) кэккэлээн тиийэрин

 

этэрэ үhү.

 

2-с Наахара нэhилиэгин үѳрэхтээ5э, маҥнайгы учуутал Платонов Иван Иванович,

 

Яковлев Дмитрий Николаевич – Мэлтэс Миитэрэйи уонна 2-с Наахара нэhилиэгин

 

үѳрэхтээх дьоннорун Колесов Василий Александровиhы, Корякин Гаврил Спиридоновиhы, Платонов Алексей Дмитриевиhы ыҥыртаан муспут уонна араас түбэлтэлэртэн суоттары биэртэлээн суоттаппыт. Үѳрэхтээхтэр кумаа5ыга, Мэлтэс таах олорон суоттаабыт. Миитэрэй үѳрэхтээхтэр иннилэринэ, урут суоттаан таhаартаан испит. Үѳрэхтээх дьон суоттаабыта Мэлтэс суоттаабытыгар сѳп түбэспит. Миитэрэйтэн «Хайдах маннык түргэнник сыыспакка суоттуугун?» – диэн ыйыппыттар. Онно эппиэттээбит: «Биир бѳссүѳккэ хас иннэ, бурдук хас туора5а кэккэлиирин билэн баран, чиэппэригэр ассыыныгар, саhааныгар, биэрэстэтигэр, онтон кѳhүгэр таhаарабын», – диэбит. (Хос быhаарыы: 4 бѳссүѳк 1 чиэппэр, 4 чиэппэр 1 арсыын, 3 арсыын 1 саhаан, 500 саhаан 1 биэрэстэ, эбэтэр 1000 метр 1 километр, 10 биэрэстэ 1 кѳс дэнэр).

 

Иван Иванович Платонов Миитэрэйгэ элбэх араас ахсааннары суоттатан баран,

 

Хай5аан-маанылаан, аhатан ыыппыт. Дьоҥҥо эппит: «Айыл5а араас да талааннаах

 

дьоннору айыталыыр. Миитэрэй Дьаакыбылап үѳрэммитэ буоллар, ахсаан үѳрэхтээ5э

 

буолуо этэ», – диэбит.

 

 

 

Итинтэн ыла, учуутал хай5аабыт киhитин, Миитэрэйи дьон акаары диэбэккэ,

 

«Ахсаанньыт» Миитэрэй диэн ааттыыр буолбут.

 

2. Былыр 2-с Наахара нэhилиэгэ 5 а5а уустаа5а. Сорох дьылларга кураан буолан, от

 

кыайан тахсыбата5ына, нэhилиэк уопсай мунньа5ынан от үүнүүтүн кѳрѳр депутат талан

 

ыыталлара дииллэр. Ол депутаттар кѳрүүлэринэн, нэhилиэк сирин отун күѳх кылаанынан

 

үллэстэллэрэ үhү. Депутаттар а5аларын ууhун сирин отун бугулун маска кэрдиистээн

 

(Римскэй сыыппаранан кэрдиистииллэр) сурукка бэлиэтээн кэлэн бараннар, уопсайын

 

таhаарыыга улаханнык мѳккүhэллэрэ үhү. Мэлтэс Миитэрэй ойо5оhуттан истэн олорон,

 

Ким да иннинэ суоттаан биэрэрэ үhү. Нэhилиэк сирин уопсай иэнигэр хас дэhээтинэ, хас

 

буут сирдээ5ин этэрэ дииллэрэ. (Дэhээтинэ сирэ 8 буут сирэ, буут сирэ 0,16). Нэhилиэк

 

сиригэр хас сыар5а от үүнэрин этэрэ, депутаттар кэрдиистээбит бугулларын а5аларын

 

ууhунан, онтон нэhилиэк үрдүнэн тѳhѳтүн эппитэ табатык тахсарын бэркиhииллэрэ  үhү.

 

3. Советскай былаас буолбутун гэннэ 2-с Наахараттан Тохтоhут а5атын ууhа арахсан,

 

туспа нэhилиэк буолбута. Онтон Тыараhа нэhилиэгин кытта холбоhон Тохтоhут –

 

Тыараhа нэhилиэгэ буолбута.

 

Тохтоhут-Тыараhа нэhилиэгэ күhүн колхоз дохуотун кыайан суоттаан үллэстибэтэхтэр.

 

Колхоз салалтата ахсаанньыт Мэлтэс Миитэрэйи ыҥыттаран ылан: «Яковлев Миитэрэй

 

дохуоппутун үллэстэрбитигэр кѳмѳлѳс», – диэбиттэр. Миитэрэй арыыларын, эттэрин,

 

бурдуктарын, харчыларын уопсай сууммаларын истэн баран, уопсай күннэригэр үллэрэн

 

биэрбит. Онон 1 кѳлѳhүн күнүгэр тѳhѳ арыы, эт, бурдук, от уонна харчы түбэhэрин суоттаан биэрэн абыраабыта диэн Костромыкин Семен Егорович о5онньор махтаммытын кэпсиирэ.

 

Ити кэмтэн ыла Миитэрэй Ньукулаайабыс Дьаакыбылап колхозка наадалаах

 

түбэлтэлэргэ ыҥырыллан кэлэн, суоттааhыннаах үлэлэргэ кѳмѳлѳhѳн барара диэн

 

кэпсииллэрэ.

 

Миитэрэй о5онньор сэбиэскэй былаас кэмигэр тѳрѳѳбүтэ буоллар үѳрэхтэниэ этэ.

 

Итинник суоччут киhиттэн ахсаанньыт бэрдэ тахсара саарба5а суох.

 

 Норуот кэпсээниттэн суруйдум Баhылай Уламдьы.

 

 1986 с., алтынньы 10 күнэ.

 

 

 

Таҥара дьиэтэ турбут тумулун куулатыгар баар хоруобуйалаах улахан эргэ дьиэ5э кимнээх олорбуттарай?

 

Колесов Гермоген Ильич – Тэлгиэн Дьарбыгыан 5-с уолуттан аччыгый уола Ньукулай

 

Ороhукаан диэн киhи баар эбит. Ороhукаан хойут Тойон Ньукулай диэн ааттаммыт.

 

Тойон Ньукулай биэс уолламмыт: Харылас Борокуоппай, Байбал, Гермоген уонна Илья

 

диэннэр. Байбал уонна Илья 2-с Наахара кинээстэрэ буолбуттара.

 

Илья Николаевич Колесов – Ылдьаа Кинээс, Тойон Ньукулай уола, Тэлгиэн

 

Дьарбыгыан сиэнэ, 12 мэтээллээх Лиэпчикэп кулуба күтүѳтэ (Филипп Лепчиков – Илин

 

Хаҥалас кулубата, Ороссолуода5а олорбут).

 

Ылдьаа кинээс, Лиэпчикэп кыыhа Маайа кэргэннэнэн, Таҥара дьиэтин тумулун

 

куулатыгар «Толоон күрүѳ» ар5аа баhыгар Уhун күѳл куулатыгар Куттахха ѳрүстэрдии

 

хоруобуйалаах дьиэ туттан олорбут.

 

Илья Николаевич Колесовтан Хабырыыс (Сойо), Уйбаан (Бодьоро) уонна Мэхээс

 

(Ата5а суох) эстэн-быстан ѳлбүттэрэ, о5о-уруу суох. Илья кыыhа Акулина Чыамайыкыга

 

Дугуй баай – Федоров Семен улахан уолугар ойох баран ѳлбүт. О5о-уруу суох.

 

Ылдьаа ѳтѳ5ѳр Куттахха хойукка диэри ыаллар олорор этилэр. Кини дьиэтин

 

куулатынан Аммалыыр айан суола баара. Онон бардахха «Толоон күрүѳ» куулата баар.

 

«Үрдүк ѳтѳх» таhынан «Уус Андылаа5ар» тиийиллэр. Уус Андылаа5ар Бубякин Василий

 

Михайлович олорбута.

 

 

 

Суруйда Баhылай Уламдьы. 1985 с., бэс ыйын 25 күнэ.

 

 

 

 

 

«Үѳннээххэ» оскуола тутуллуон иннинэ ханан, хас ыал баар этэй?

 

 

 

«Үѳннээх» күѳлүн халдьаайытыгар, билиҥҥи Наахара участковай балыыhатын

 

миэстэтигэр Платонов Михаил – Мээйэ Мэхээлэ диэн киhи олорбут. Мээйэ Дьыалай

 

Ньукулай, Күлүҥкүѳр Баhылай уонна Гермоген кинээс диэн уолаттардаах эбит. Дьыалай

 

«Сылгылыырга», Күлүҥкүѳр «Бэлбэрэ» күѳлүн куулатыгар олохсуйбуттар.

 

Гермоген Михайлович Платонов – Дьарбыгыан кинээс а5атын дьиэтин со5уруу

 

ѳттүгэр, билиҥҥи Наахара орто оскуолатын илин ѳттүгэр бала5аннаах ампаар дьиэ

 

туттан олорбут.

 

Гермогентан Павел уонна Николай диэн уолаттар тѳрѳѳбүттэрэ. Николай армия5а

 

баран ѳлбүтэ. Павелтан (Байбаастан) Алексей Павлович диэн учуутал баар. Кэргэннээх,

 

о5ото суох, Тиэлигигэ олорор. Байбаас бала5анын оннугар учуутал Никифоров Василий

 

Давыдович, ампаар дьиэтин таhыгар Маркова Клара Павловна олороллор.

 

Мээйэ Мэхээлэттэн уонна кини уола Байбаастан ураты «Үѳннээххэ» ким да олорботох.

 

 

 

Суруйда Баhылай Уламдьы.

 

1985с., бэс ыйын 25 күнэ.

 

 

 

Олоҥхоhут Кынат-Абрамов Николай Алексеевич

 

(1861-1941 сс.)

 

 

 

Олоҥхо норуот сурукка суруллубатах, тылга илдьэ сылдьар историята буоларын

 

үчүгэйдик билэбит. Саха олоҥхоhута олоҥхо сирин-дойдутун а5ынна5ына, олоҥхо уус-

 

уран тылыгар таттаран үчүгэйдик ѳйдүүгүн уонна үтүѳ да айыл5алаах дойдуга олоро

 

сылдьыбыт эбиппит диэн астына саныыгын. Олоҥхону истэн олорон, сахалар былыр

 

ханна олоро сылдьыбыттарын билэ5ин.

 

Олоҥхону истэн урут суох, ба5а санаалар билигин баар буолбуттарын, олоххо

 

киирбиттэрин сѳ5ѳ саныыгын. Холобур, ѳксѳкү кѳтѳр - билиҥҥи самолет, муораны

 

түгэ5инэн устар мутаха балыктара - подводнай лодка, бухатыыр кѳлѳтѳ, бухатыыры

 

ыҥырыылара (сонно иhиллэ охсон ыҥырыллааччы) - билиҥҥи телефон, радио, рация

 

кэмин курдук.

 

Урут Илин Хаҥалас улууhугар Амма-Наахара уонна 2-с Наахара нэhилиэктэригэр

 

элбэх олоҥхоhуттар ырыаларын-тойуктарын истэрим. Амма-Наахара нэhилиэгэр

 

Филиппов Василий Прокопьевич – Амыырыскай Баhылайы, Александров Яков-Ырыа

 

Дьаакыбы, Павлов Елисей-Хара5а суох Чыаспаан Дэлиhиэйи.

 

2-с Наахара нэhилиэгэр 9 олоҥхоhут баара:

 

1. Абрамов Николай Алексеевич – Кынат Ньукулай

 

2. Абрамов Петр Алексеевич 1 – Алаадьы Бүѳтүр

 

3. Абрамов Петр Алексеевич 2 – Бѳллүргэй Бүѳтүр

 

4. Степанов Петр Николаевич – Чомой уола – Ыт о5о

 

5. Колесов Василий Александрович – Баhылай суруксут

 

6. Гаврильев Митрофан Давыдович – Соттуолаах (Уhун Сааба сиэнэ)

 

7. Семенов Илья Дмитриевич – Арсан Ылдьаа

 

8. Устинов Евсей Григорьевич – Лэпсэй

 

9. Аргунов Иннокентий – Дьалкыhыап.

 

Бу олоҥхоhуттартан кэрэ-чуор кылыhахтаах куоластаах Степанов П.Н., Колесов В.А.

 

уонна Семенов И.Д. эдэр саастарыгар ѳлѳн туораабыттара хомолтолоох.

 

Семенов Илья Дмитриевич кылыhахтаах кэрэ-чуор куолаhа артыыска кыыhыгар

 

Борисова Степанида Ильинична5а бэриллибититтэн үѳрэбин.

 

 

 

2-с Наахара олоҥхоhуттарыттан республика5а биллэр олоҥхоhутунан суруйааччылар

 

сойуустарын чилиэнэ буолбут Абрамов Николай Алексеевич «Кынат» буолар. (Ньукулаас

 

Бубякиҥҥа үлэлии сылдьан хаас кынатын кэтэ5эр туттан туран хаартыска5а түhүспүт.

 

Онтон ыла «Кынат Ньукулай» диэн ааттаммыт.)

 

Кини Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар, Наахара нэhилиэгэр, Хочо бѳhүѳлэгиттэн 20 км.

 

ыраах со5уруулуу илин «Мундулаах» диэн сиргэ 1861 сыллаахха дьадаҥы киhиттэн

 

тѳрѳѳбүтэ үhү. «Кынат» а5ата Ньуучча Дьаакып диэн уус киhи уола, бадьыыр баhын

 

са5а дьиэлээх балыксыт «Бакыныар» Өлѳксѳй диэн. Ийэтэ - Суола баhын дьахтара.

 

Былыргы Мэҥэ улууhун Алтан нэhилиэгин Макаровтар диэн ыал Биэрэ диэн кыыстара.

 

Биэрэ бииргэ тѳрѳѳбүт убайдара: бүтүннүү түү сырайдаах, дьоҥҥо-сэргэ5э «Ньо5орулла»

 

ойуун диэнинэн биллэр улахан убайдаа5а уонна Өлүѳс ойуун диэн кыра убайдаа5а. Биэрэ

 

бэйэтэ олоҥхоhут уонна остуоруйаhыт эбитэ үhү.

 

Бакыныар Өлѳксѳй 9 уоллаах уонна хас да кыргыттардаах. Уолаттара: Кынат

 

Ньукулай, Алаадьы Бүѳтүр, Бѳллүргэй Бүѳтүр диэннэр. Үhүѳн олоҥхоhут, ырыаhыт,

 

чабыр5ахсыт буолбуттара. Кинилэри ийэлэрэ Биэрэ олоҥхо5о, ырыа5а уhуйан олоҥхоhут

 

буолбуттара чахчы.

 

Кынат Ньукулай уонна Алаадьы Бүѳтүр олоҥхону кѳмѳлѳѳн олоҥхолууллара үhү.

 

Алаадьы Бүѳтүр олоҥхо тылын этээччинэн, Кынат Ньукулай олоҥхо бухатыырдарын

 

ырыаларын толороро үhү. Биирдэ Кынат быраатыныын, Алаадьылыын, бурдукка

 

үлэлии Аммалаан иhэннэр, Эмис нэhилиэгэр Алексей Пестеровка, урууга түбэhэн,

 

хонон-ѳрѳѳн олорон олоҥхолообуттар. Онуоха Пестеров убайдыы-быраат Абрамовтары

 

Эмис нэhилиэгин аатырбыт олоҥхоhутун Чээбий Түмэппийи кытары олоҥхо5о

 

куоталаhыннарбыт. Ортотунан билиилээх дьиэ икки хоhугар тус-туспа сиргэ олоҥхо

 

буолбут. Онуоха олоҥхону истээччилэр ким олоҥхотун сѳбүлээбит, астыммыт сирдэригэр

 

кѳhѳ сылдьан истиэхтээхтэр эбит. Арай олоҥхо бастаан са5аланыытыгар Чээбийи

 

истээччилэр элбэх эбиттэр. Кэлин диэкинэн Абрамовтар хосторугар киhи элбээбит, сѳ5үү-

 

махтайыы, биhирээhин буолбут. Алексей Пестеров бэйэтэ бырааттыылар олоҥхолорун

 

бэркэ астыммыт. Онон уолаттар кыайыылаах буолбуттар. Ити курдук Бакыныар Өлѳксѳй

 

уолаттара үс хонукка олоҥхолообуттар. Дьиэлээх киhи: «Үс хонукка олоҥхолоон,

 

олоҥхо сиэрин-туомун ситэрэн, ырыатын-тойугун кыайа тутан олоҥхолооҥҥут уруу

 

дьонун бэркэ астыннардыгыт», – диэбит. Улаханнык махтаммыт уонна уолаттарга биир

 

бургунас ына5ы, биэс буут (80 киилэ) арыыны биэрбит. Уолаттар олус үѳрэн Амма5а

 

үлэлии барбакка кунаннарыгар бурдуктарын тиэйэн, бургунас ынахтарын холбоон

 

дойдуларыгар тѳннүбүттэр. Онтон ыла олоҥхоhуттара биллэн, чугас эргин сура5ыран

 

барбыттар.

 

Кынат Абрамов республика5а биллэр олоҥхоhут буолбута. Фольклорист Попов Петр

 

Никифорович 1938 сыллаахха ахсынньы ыйга Ньукулайы кѳрсѳн, кэпсэтэн, ыллатан

 

турар. «Эдэр үйэ5э э5эрдэ» диэн тойугун ыллаан биэрбит. «Кынат» этэр тыла эриэккэhин,

 

тыла-ѳhѳ ууhун сѳхпүт. Ити кэнниттэн «Кынат» олоҥхолорун суруйталыырын

 

са5алаабыт.

 

1940 сыллаахха сайын Дьокуускайга суруйааччылар сойуустарын дьиэтигэр Н.А.

 

Абрамовы аан бастаан олоҥхотун истибиттэрэ. Олоҥхону икки чаас истиэхпит диэн

 

эппиттэрэ үhү. Олоҥхо тылын ууhугар абылатан, олордор олорон хаалбыттар. Ньукулай

 

Абрамов: «До5оттоор, мин кырдьа5ас киhи, сылайа быhыытыйдым, түүн да ыраатта

 

буолуо», – диэбит. Өйдѳѳн чаhыларын кѳрбүттэрэ, 6 чаас устата олорон истибит буолан

 

хаалбыттар.

 

Кынат Абрамовтан – «Кѳҥүл Буурай», «Харылаан Мохсо5ол», «Ньургун Бѳ5ѳ» –

 

уопсайа 65 тыыhынча поэтическай строканы суруйбуттара. Н.А. Абармов барыта 23

 

олоҥхону билэрин, олору ханнык олоҥхоhуттартан истибитин толору ыйан анкетатыгар

 

киллэттэрэн турардаах диэн П.Н. Попов ахтар.

 

Кынат олоҥхону таhынан элбэх остуоруйаны, хас да олоҥхону кылгас ис

 

хоhоонун суруйтаран хаалларбыта. «Ийэ дойду», «Трактор кѳлѳ» диэн тойуктарын

 

бэчээттэммиттэрин аахпыппыт.

 

Мин сайын институтка үѳрэнэ сырыттахпына миэхэ икки хоммута. Кини кэпсээбитэ:

 

«Суруйааччылар сойуустарын чилиэнэ буоллум. Сойуустаах буоламмын тииспин

 

оҥоттордулар. Тииhим бырааhыгар махтанан «кутуу кѳмүс куолайдаатын, тааhынан

 

таҥалайдаатын, тимиринэн тиистээтин» диэн ыллаан биэрэн үѳртүм», – диэбитэ. Онтон

 

ыла Н.А. Абрамовы «Кынаты» кѳрсүбэтэ5им.

 

Ньукулай олоҥхоhут эрэ буолбатах, хотуурдаах хорсуна, сүгэлээх сүдүтэ эбитэ үhү.

 

Сайын дьоҥҥо биир дэhээтинэ (1,3 га) сирдэрин охсоро. Оттон дьоҥҥо мас кэттэ5инэ

 

күҥҥэ 5 саhаан маhы сүгэнэн кэрдэн, харда5астаан туруорара дииллэрэ.

 

Н.А. Абрамов 1941 сыллаахха, 80 саастаа5ар, Дьокуускай куоракка суруйааччылар

 

сойуустарын ыҥырыытынан киирэ сылдьан эмискэ ѳлбүтэ үhү. Быраата Абрамов Петр

 

Алексеевич - Алаадьы киирэн, убайын уҥуо5ун куорат кылабыыhатыгар уҥуох тутан

 

тахсыбыта.

 

Ньукулай Абрамов 3 уоллаа5а: Василий, Петр, Алексей диэннэр уонна хас да

 

кыыстаа5а. Улахан уола Баhылайтан үрдүк үѳрэхтээх кулууп үлэhиттэрэ Марфа

 

Пугачева, Ксения Абрамова диэн кыргыттар бааллар, хос сиэттэр элбэхтэр. Эhээлэрин

 

Кынат аатын ааттатыахтарын сѳп.

 

 

 

Баhылай Уламдьы.

 

 24.11.1989 с.

 

 

 

Тыҥырах Хабырыыс

 

 

 

Илин Хаҥалас улууhун (билигин Мэҥэ Хаҥалас оройуона) 2-с Наахара нэhилиэгэр

 

Ийэ күѳл диэн алааска, туулаан, сохсолоон айа5ын ииттэр Ырыган Уйбааннаах диэн

 

ыалга 1890 сыллаахха уол о5о тѳрѳѳбүтэ.

 

Бу ыал о5олоругар ѳлүүлээх буолан, «абааhы» сиэбэтэр ханнык диэн, о5олорун

 

харыстаан, Тыҥырах диэн ыт аатынан хос ааттаабыттар. Кини дьиҥнээх аата-суола

 

Устинов Гаврил Иванович диэн этэ.

 

Хайдах дьүhүннээх-бодолоох киhини кѳрѳр этиҥ диэтэргит: сахалыы күлтүччү

 

кыргыллыбыт ыас хара будьурхай баттахтаах, мэрдьэннээх сүүстээх, үүн тиэрбэhин

 

курдук талан эриэнинэн кѳрбүт киэҥ харахтаах, тѳгүрүктүҥү со5ус сирэйдээх, биллэр-

 

биллибэт сүһүѳхтээх муруннаах, уоhун үрдүгэр дьо5ус хара бытыктаах киhи этэ. Сирэйин

 

уопсай мѳссүѳнүгэр эр санаа, алама5ай майгы сыдьаайан кѳстѳрѳ, кэтит нэлэгэр түѳстээх,

 

дара5ар сарыннаах, оччотоо5у саха киhитигэр улаханынан аа5ыллар, 180 см. чугаhыыр

 

үрдүк уҥуохтаах эрчимнээх, сыыдам, холуон туттуулаах-хаптыылаах, лаhыгыраччы

 

күлбүт, сүрдээх сэргэх кѳрүүлээх-истиилээх, эр киhи бэрийэр бэрдэ этэ.

 

Бу киhи күрэхтэhиигэ да кыттыбатар, дьонугар-сэргэтигэр муҥурун булларбатах

 

күүстээх киhинэн аа5ыллара. Кини лэтинэн-хамнаhынан эрэ биллэрэ-кѳстѳрѳ.

 

О5о эрдэ5инэ сиргэ тѳрѳѳбүт тамыйа5ы ата5ынан эккирэтэн ситэр идэлээх эбит. Сиргэ

 

тѳрѳѳбүт  тамыйах кыыллыйан хаалар, барыҥныыры чугаhаппат, адьас буулдьа курдук

 

ыстанан кээhэр. Ону эн атынан да эккирэтэн тутар кыа5ыҥ суох!

 

Биhиги о5о эрдэхпитинэ, оччотоо5у тыа ыаллара ол-бу алаастарынан, үрүйэлэринэн

 

бытанан олороллоро. Билэллэрэ диэн баара-суо5а ѳтѳхтѳрүн са5атыгар олорор таhараа

 

ыаллара эрэ буолара. Барык-сарыкка таhырдьа та5ыстаххына, анараа ыал, мас

 

иэччэхтээх хал5аннарын тыаhа «айыккабыын» диэххэ айылаах «кыыкыр» гынан

 

иhиллэрэ. Оhохторун үѳлэhиттэн кыhыл кыымнар ѳрүкүспүт курдук, ѳрѳ оргуйан тахса-

 

тахса, борук-сорукка сүтэн иhэллэрэ.

 

Киэhэ аhылыктарын аhаан күѳ-дьаа буолан баран, дьиэлээх киhи далыттан тахсан

 

күтүр улахан ѳрүѳстээх тѳбѳлѳѳх ат о5уhун хаамтаран куучугуратан а5алан, хотонугар

 

баайан, аанын сабан, хайан кэбиhэр уонна: «Бэйэ, Хабырыыс о5онньору кытта ону-маны

 

баллыгыраhа түhэн баран утуйуохха»-диэн, таhараа ыалларын кытта ыаhахтаhар; онон

 

эрэ кинилэр санааларын аралдьытар, чэпчиир, дууhаларын дуоhутар, нус-хас утуйар

 

буолаллар. Оннук киэhэлэргэ, биирдэ түбэhэн иhиттэхпинэ, о5онньоттор Хабырыыстан

 

тѳhѳ күүстээ5ин туhунан ыйыталлар эбит.

 

Онуоха Хабырыыстара, кэтэ5ириин ороҥҥо үүн тиэрбэhин курдук эриличчи кѳрѳн,

 

дагдайан олророн, лаhыгыраччы күлэ-күлэ: «Суох, букатын туох да күүс суох, мэлийбит

 

ба5айыбын. Арай кистээбэккэ эттэххэ, мууhу эрэ алларарбынан үчүгэй быhыылаа5ым.

 

Кыра о5о эрдэхпинэ а5абын кытары куйуурга сылдьарым. Онно о5онньоттор «бу уол

 

мууhу бэркэ анньар»,-диэн мэнээк хайгыыллар этэ. Баар суох идэм ол эрэ. Кырдьык

 

да5аны мууhу алларар эмиэ биир туhунан идэ. Онно киhи кыайара-хоторо, күүhэ-уо5а

 

биллэр. Кыайан алларар киhини туораттан киhи ымсыырыах, кѳрдѳр кѳрѳ туруох,

 

тѳhѳлѳѳх да халыҥ мууhу үѳhэттэн алларааҥҥа диэри хоруо курдук курдур5аччы анньа

 

турара,- дьэ үчүгэйэ бэрт буолар, до5оор! Оттон о5онньоттор бачча сааhырыахпытыгар

 

диэри Хабырыыс барахсан курдук муус анньар киhини истэ-билэ иликпит диэн кэпсэтэр

 

буолаллара.

 

Бу киhи олох эдэр сааhыгар сылдьан маска атыллан турардаах. Дьэ, арай сааскы

 

халысхан са5ана, кыстык дьиэтигэр олорон, сайылыгын ампаарыттан эт а5алаары,

 

алыс ахсым ба5айы атынан, адарайа суох сыар5атыгар, икки баттыгыттан үктэнэн,

 

турбутунан, түргэн ба5айытык тэптэрэн иhэн кыраабыл угугар атыллыбыт...

 

Онно олус илистибитэ, алларыйбыта, хас эмэ ый устата сытан турбута үhү. «Киhи

 

да бѳ5ѳ буолар эбит», – диэн эhээлээх эбэм аhынан да, сѳ5ѳн да кэпсэтэллэрин истэрим.

 

Кэлин нэhилиэк мунньахтарыгар, муҥхаларга эҥин бэйэлээх дьон дьиибэлээн

 

кѳмѳлѳѳтѳхтѳрүнэ барыларын кытта тэбис-тэҥҥэ оонньуура үhү.

 

Итиннэ урут кинини боруобалаан кѳрѳѳрү майаачылыы сылдьыбыт аатырбыт

 

бѳ5ѳс бѳдѳҥ да дьоннору, үс биэрэстэлээх сис ортотугар утары кѳрсѳн баран, икки

 

дабыдалларыттан ылан быыкаа о5о курдук, кэннилэринэн курулаччы анньан илдьэр

 

үгэстээх эбит. Анараа дьон эрэйдээхтэр: «Хабырыыс! Сылдьар наадабыт элбэх,

 

хойутаатыбыт. Майаачылаама, ыыт даа ыыт»– диэн кѳрдѳhѳ, элэ-была тылларын этэ

 

сатаан кэбиhэллэрин истибэккэ, сыhыы са5атыгар диэри дьурулатан киллэрэн баран

 

лаhыгыраччы күлэ-күлэ: «Чэ, сатаналар барыҥ» –диэн ыыталыыра үhү.

 

Кѳр,оннук дьиибэлээх киhи этэ! Биирдэ үѳрэ5э суох дьону үѳрэтэр сиргэ, ликбезка,

 

үѳрэнэ муста сырыттахтарына, күүстээх Десяткин дуо диэн ааттыыр киhилэрин

 

(Десяткин Гаврил Николаевиhы) кытары, дэлби хаайаннар, мас тардыhыннарбыттар.

 

Десяткин кистэммэккэ илии-атах оонньуутугар дэгиттэр кыттан, республика иhигэр

 

киэҥник сура5ырбыт, мас тардыhыытыгар кимиэхэ да барбатах киhи этэ. Оччолорго

 

күүстээх Десяткины билбэт киhи диэн суо5а.

 

Уол о5о, эр бэрдэ күүhэ-уо5а, туттуута-хаптыыта муус куубуна5а болооччунан түүтэх

 

бурдугу астааhыныгар эмиэ биллэр. Колхуос тэриллиэн иннинэ, бытархай хаhаайыстыба

 

эрдэххэ, ыал барыта бэйэтэ бурдук үүннэрэн сиир этэ. Оччолорго Хабырыыс хастыы эмэ

 

сүүс түүтэх бурдугу этиэх түгэнэ, начаас үлтү куhуйан кэбиhэрэ. Кини болооччутун

 

тыаhа, дьыбардаах сарсыарда, хас эмэ биэрэстэ сиртэн куhугураан олорор, муус тыаhа

 

музыка курдук, лыҥкыныы сытар буолара дииллэр.

 

Хабырыыс бэртээхэй диэн мас ууhа, болуотунньук, кыралаан бэрэстээккэ да уhанар

 

Быhыылаа5а.Оскуола5а кэлээри-бараары таарыччы сылдьан үчүгэйкээн киэргэллээх

 

хасааҥка сыар5аны оҥоро олорорун кѳрѳр буоларым.

 

1932 сыллаахха олохтоох нэhилиэнньэ бэйэтин ба5атынан 2-с Наахара5а сэттэ

 

кылаастаах оскуола тутуллуута са5аламмыта. Маныаха Хабырыыс биир актыыбынай

 

кѳ5үлээччи, прораб дуу, прораб кѳмѳлѳhѳѳччүтэ дуу, итиэннэ болуотунньук быhыытынан

 

биллэрэ. Биирдии үлэhиттэр бэйэлэрэ бэрэбинэ кэрдэллэрэ. Онно Хабырыыс тыа5а кэрпит

 

бэрэбинэлэрин илэ харахпынан кѳрбүт киhи бу сылдьабын. Биhиги үѳскээбит ѳтѳхпүт

 

чугаhыгар баар илин тыа5а мас кэрпит этэ. Онно кѳрдѳххѳ, ааттаах аарыма тииттэри

 

суулларан баран аҥардарын хайа суоран кэбиhэр эбит. Дьэ, до5оор! Сүгэбит олуга диэн,

 

олук да олук! Тэтиэнэх киhи кѳтѳ5ѳр олуга. Дьон мустан киэhэ аhыы олорон, Хабырыыс

 

ураты күүhүн туhунан кэпсэттэхтэринэ, ол сүгэ олугун сѳ5ѳллѳрүн-махтайалларын ѳрүү

 

истэрим.

 

Оскуола тутуутугар үлэлии сылдьаннар, тутуу үлэhиттэрэ күнүскү омур5аннарыгар,

 

күѳх хонууга чээй иhэ олорбуттар. Хабырыыс буолла5ына, аҥар илиитигэр толору

 

чэйдээх нэлэгэр ылтаhын миискэтин туппутунан хонууга ѳттүгэстии түhэн, икки эр

 

бэрдин иккиэннэрин бииргэ ата5ынан кыпчыйан баран, чэйин иhэн сырылата сыппыт.

 

Ол дьон буолла5ына, хааннара ыгыллан, тымырдара күүрэ-күүрэ, моонньуларын иҥиирэ

 

күүрэҥнии-күүрэҥнии, ынчыктыы-ынчыктыы мѳхcѳ, тэбиэлэнэ сатаан кэбиспиттэр да,-

 

хата киhилэрэ быыкаатык да илигир гынан кѳрбѳтѳх, миискэлээх чэйин хааппыланы

 

да дьалкыппатах. Ол кэннэ эмиэ куолутунан күлэн лаhыгыраан-лаhыгыраан баран:

 

«Ээ, акаарылар, сээкэйгитин ѳлѳрүѳххүт, киhи ата5ыттан хайдах тѳлѳрүйээри гына5ыт?

 

Абааhылар, чэ, аhааҥ,» – диэт, ыыталаан кэбиспит. Дьэ, ити хайдахтаах курдук

 

кытаанах кыпчыйыы буолуой? Дьиҥнээх тимир ытаччанан ытыттарыы буолла5а дии!..

 

Ити кэннэ биирдэ, саҥа оскуола дьиэ ѳhүѳтэ ууруллан эрдэ5инэ, үѳhээ тахсар оскуонньа

 

(трап) анныгар, Хабырыыс икки ата5ын халаачыктыы ууран, удьурхай хамса5а, табах

 

тардан унаарыта олорбута. Бу олордо5уна дьоно, биэс-алта киhи, сэттэ-а5ыс миэтэрэлээх

 

суоруулаах үѳл бэрэбинэни оскуонньа устун үѳhээ таhааран иhэннэр, мүччү тутан кэбис-

 

питтэр. Дьон: «киhи ѳллѳ-ѳллѳѳ»,-диэн хаhыы-ыhыы бѳ5ѳ буола түспүттэр. Онуоха киhилэрэ кѳрүѳх түгэнэ, ойон тура охсон, ытыhыгар түhэрээт, бэрэбинэни дьиэ үѳhээ истиэнэтин кыйа барар оскуонньа үрдүгэр ѳрѳ анньан кууhуннарар. Тыас-уус бѳ5ѳ, дьиэ истиэнэтэ ѳрѳ эйэҥэлии түhэр! Онно соhуйан тутта-хапта, илгистэ, кѳрѳ-истэ турарыттан ордук ынырыгы кѳрбѳтѳхпүт, – диэн кинини кытта бииргэ үлэлээбит дьон бука бары кэпсиир этилэр.

 

Хабырыыhы чугас эргиннээ5и нэhилиэгин дьоно-сэргэтэ бэркэ диэн ытыктыыр,

 

таптыыр киhилэрэ этэ. Кинини харыстаан быhа эппэт этилэр.

 

Саха дьонугар биир саамай ыарахан, киhи сэниэтин эhэр, сыратын-сылбатын быhар

 

үлэнэн бурдук сирин баhымньынан табыйыы буолар. Орто үчүгэй үлэhит күҥҥэ биэс

 

муунта сирин табыйар диэччилэр. Оттон Хабырыыс күҥҥэ 25-30 муунта сирин аа-дьуо

 

табыйар! Арай биирдэ, сайын ортотун са5ана, кинини кытта били оскуола тутуутугар

 

бииргэ үлэлиир дьоно: нэhилиэк Сэбиэтин президиумун чилиэнэ Сивцев Петр Герасимович (Дьарааhын Бүѳтүккэтэ). Аатырбыт мас ууhа Григорьев Егор Семенович (Тарааммат Дьѳгүѳр) иккиэ буоланнар собус-соруйан, Хабырыыс киhиттэн ураты хайдах кыайа-хото үлэлиирин кѳрѳѳрү, Кустуур диэн алаас тыатыгар, табыыр сирин кытыытыгар,

 

күѳх иhирик ойуур быыhыгар саhыахтарынан саhан кэтэhэн сыппыттар.

 

Бу сыттахтарына арай киhилэрэ табыйан ѳрѳ бидилитэн иhэр эбит. Дьэ, туттуу-

 

хаптыы кытаана5а... Арай, иннигэр сүүнэ үѳл тиит чѳҥѳчѳ5  олорор үhү. Хабырыыс

 

чѳҥѳчѳгү аннын тула баhымньынан хаспыт, тѳhүүлэри бэлэмнээбит, икки-хас силиhи

 

сүгэнэн быhа охсубут, сэрэммиттии ол-бу диэки кѳрбүт уонна икки саннынан анньан

 

баран, түллэс гынарын кытта тыас со5отохто ѳрѳ бачыгырыы түhэр да, чѳҥѳчѳгү туох

 

баар буордары-сыыстары логлу тардан таhааран, күѳлэhитэн кэбиhэр! Кэтэhэ сытар

 

дьоно эмискэ саба сырсан киирээт:

 

– Хайа, Хабырыыс, бу туох ааттаах үлэтэй-хамнаhай? – дэhэ түhэллэр.

 

Онуоха Хабырыыстара манна туох да уратылаах суо5ун курдук, этэр:

 

– ээ, бу да дьон тылын до5ор! Хара сордоох чѳҥѳчѳгѳ түбэhэн, сырабын-сылбабын

 

бараата! Быйылгы сайыннаа5ы күммүн-дьылбын бу аат чѳҥѳчѳгѳ сиэтэ. Урааннаах уhун

 

сайыны быhа кинини эрэ кытта тиниктэhэн, ачыаhыран та5ыстым. Түѳрбүт истээктэрим,

 

тѳhүүлэрим ити сыталлар.

 

Отутус сыллардаахха госудаство5а бурдугу туттарыы диэн баара. Ону хастыы да

 

киhи буоланнар, уонтан тахса атынан «кыhыл обуос» тэрийэн «сып-пууҥҥа туттарар

 

этилэр. Ол илдьэннэр маҥхааhай аанын аанын аhан баран, истиэнэ устатын тухары

 

кэрийэ оҥоhуллубут бурдук кутар сүhүѳххэ кууллаах бурдуктары, иккилии буола-буола

 

ыачарыhан киллэрэн сүѳкүүллэр. Ону Хабырыыс сѳбүлээбэккэ: «бу курдук буолла5ына,

 

манна хонууhубут. Бэйи, антах туруҥ, эhиги сүѳкээччи буолуҥ, мин быра5аттаан кѳрүүм»,

 

– диэт кууллаах сэлиэhинэйдэри, нѳҥүѳ истиэнэ5э тиийэн кэтиллэ түhүѳхтэригэр диэри

 

тамнаан биллиргэппит. Ону биэс-түѳрт киhи ситиhэн сүѳкээбэккэлэр, бэйэлэрэ ахчаччы

 

ырбыттар, ийэ-хара кѳлѳhүннэрэ иэннэринэн сүүрбүт.

 

Мин оскуола5а киириэм иннинэ, сэлэпиискэ диэн ачаахтаах кыра тимири Киристэ-

 

пиэллээхтэн ыллаттара ыыттылар. Мин ар5аа сайылыгынан тахсан, күѳх тыа быыhынан

 

ыллык суол устун баран истим. Кустууру чугаhатан истэхпинэ тыаны үрдүнэн сайылык

 

диэкиттэн хара буруо ѳрѳ лѳглѳрүйэн тахса турара кѳhүннэ. Мин туох ааттаах алдьархайдаах буруотай дии санаатым. Сайылык са5атыгар киирэн кээлтим: Тыҥырах Хабырыыстаах үс сал5ааhыннаах улахан ба5айы дьиэлэрэ умайан күүдэпчилэнэ турар эбит...

 

Үс мастаах остуолба бүтэй ( дьиэ олбуорун) тас ѳттүгэр, хонууга, утуйар таҥас, иhит-

 

хомуос, мал-сал бѳ5ѳнү таспыттар. Ол кэннэ кыра ба5айы сайылык уола-кыыhа, о5олоро,

 

дьахталлара, эмээхситтэрэ-о5онньотторо мустаннар айманыы, ытаhыы-соҥоhуу буола

 

тураллар эбит. Икки кырдьа5ас ба5айы эмээхситтэр умайа турар дьиэттэн биир мас

 

орону таhааран салыбыраhаллар. Бу буола турда5ына, со5уруу үрэх диэкиттэн Хабырыыс

 

дьа5ыллаах сур атын муҥунан тэптэрэн кэлэн, кѳнтѳhүн остуолба5а иилэ быра5аат,

 

кирилиэhинэн дьиэтин үрдүгэр ѳрѳ сүүрэн батыгырайан та5ыста уонна: «Бар дьонум,

 

сайылыгым ыаллара, дьон эрэ буолларгыт, кытаатан уута таhан иhиҥ,» – диэн кѳрдѳhѳн

 

хаhыытаата. Ата5ын аннынан уоттар умайан кытыаста туралларын атыллаталыы

 

сырытта. Кырдьа5астар бүтэйтэн тайанан туран: « Тукаам, Хабырыыс, түс даа түс!

 

Бэйэ5ин былдьатыаҥ, туох да кыайарын ааспыт», – диэн ааттаhа, ытаhа-соҥоhо тураллар.

 

Хабырыыс үѳhэттэн түhэн, умайа турар дьиэ иhиттэн биэстии-алталыы сыыптаах

 

муосталары то5ута харбыы-харбыы, аанынан тэлгэhэ5э бырахпахтаата. Онтон сүүрэ

 

сылдьан, сутуругунан түннүк холуодаларын ѳҥѳрүтэ охсубута хонууга кыырайан

 

иhэллэр. Онно кѳрдѳххѳ, туттубута-хаптыбыта, сирэйэ-хара5а турбута, кѳрбµтэ-истибитэ

 

сүрдээх этэ!

 

Хабырыыс икки эрэ киhини кытта күүhүн боруобалаан кѳрбүттээх. Биирдэрэ дьон

 

дьиҥнээх бухатыырынан аахпыт киhилэрэ-Охонооhой Мааркап диэн ревком киhи,

 

биирдэрэ-Сидоров Яков (Нуучча Дьаакып) диэн саха дьахтара былыргы сыылынайтан

 

тѳрѳппүт уола. Туох да сүүнэ улахан, ыйдаҥатааы тиит күлүгүн курдук кэҥкэриттибит

 

киhи этэ. Аатырар Манньыаттаах уолугар хамначчытынан сылдьан үѳhээ мэндиэмэҥҥэ

 

биирдии киппэ чэйи (ол аата 25 бууту) билиммэккэ сүгэн таhаарар киhи.

 

Боруобалаhыылара диэн маннык буолбут: Нуучча Дьаакыпка үрдүгэр хаhан да быаны

 

түhэттэрбэтэх то5ус саастаах күндүл хаҥыл биэ баар эбит. Ол биэни бас быалаан, уhун

 

ба5айы кирис ѳтүүнү состорон баран, киэҥ дал иhигэр ыытан кэбиспиттэр. Күрэхтэhэр

 

усулуобуйалара:хайалара да5аны биир сиргэ үктэнэн туран, уллуҥах да устата ата5ын

 

уларыппакка, сүhүѳ5ү хамсаппакка дьирэччи тэбинэн, ѳтүү тѳбѳтүттэн тутан, биирдии

 

тутумунан лаппыйан, биэ тѳhѳ да сүүрдүн-кѳттүн, мѳ5үcтүн-ону отой билиммэккэ, бэйэ5э

 

сыhыары тардан ылыахтаах.

 

Күрэхтэhии са5аланар.

 

Нуучча Дьаакып бэйэтэ үктэнэн турбут сириттэн тэмтэрийэн, сүүрэ сылдьан ѳтүүтүн

 

ыраах-ыраахтан тутан, биэтин соhон ылбыт.

 

Иккис киhи, Охонооhой Мааркап, турар сириттэн сүhүѳ5э хамнаан, иннин диэки

 

икки-ус хаамыыны халбарыйан баран, ѳтүүнү ыраах-ыраахтан тутумнаан, биэни эмиэ

 

бэйэтигэр тардан ылбыт.

 

Оттон Хабырыыс үктэнэн турбут cириттэн кыратык да хамсаабакка, сүhүѳ5э

 

быычыкааннык да5аны ибигирээбэккэ, ѳтүүнү адьаhын биирдии тутумунан кэмнээн

 

биэни ыт о5отун курдук бэйэтигэр сыhыары соhон ылбыт.

 

Хабырыыс кыа5а-саппааhа тѳhѳ ордон хаалбытын туох да билбэт! Хайдах гынан

 

билиэхпитий?..

 

Сайыҥҥы ѳҥүрүк куйаас күн атах сыгынньах, ат сарайын күлүгэр Сэргэй диэн саастыы

 

уолбунаан туос ына5ынан оонньуу олордохпуна, сайылык илин баhын диэкиттэн, Хочоттон кэлэр суолунан, уонча киhи кэпсэтэн баллыгыраhа-баллыгыраhа хаамсан иhэллэрэ. Ортолоругар Хабырыыс сис туттан, түѳhэ ѳрѳ мѳтѳйѳн, мэктиэтигэр, дьонун түѳhүн тылынан куоппукка дылы буолан, саҥара-иҥэрэ, дабдыгырыы, күлэ-үѳрэ иhэрэ кѳрѳргѳ астык да этэ! Уопсайынан да5аны кини ол курдук олус ис киирбэх, боростуой оонньуулаах-күлүүлээх киhи этэ. Аhара сэргэх кѳрүҥнээх, тэтимнээх туттуулаах-хаптыылаах киhи!

 

Итинник үтүѳкэн киhи 1935 сыллаахха тымныйан ѳлбүтэ. Өлѳр ыарыытыгар

 

cытта5ына, нэhилиэк дьоно барыта уочаратынан кэлэн түүннэри-күннэри дьуhууру гынан

 

ыарыылаабыттара. Кѳмүллүүтүгэр дьоно-сэргэтэ, эдэрдиин-эмэнниин ким да оппокко

 

сылдьыбыта. Онно ийэтэ Маарыйа эмээхсин: «То5ойуом! Кѳмүhүѳм! То5о миигин. Бу

 

дьүhүннээх киhини со5отохтуу хааллардыҥ? Маннык кылгас үйэлэнэр буолан баран,

 

сатаатар дьоҥҥор-сэргэ5эр үтүѳ тылынан а5ыннарар гына бэйэ5ин биллэрбит ба5ас

 

буолбатаххын. Мин о5ом мээнэ киhи буолбатах этэ – чахчы баардаах киhи этэ! Сорум да

 

буолар эбит», – дии-дии марылаччы ытаабыта.

 

 

 

Афанасий Ефремов,

 

Саха АССР народнай артыыhа. «Хотугу сулус» сурунаал. 1976 сыл, №9

 

 

 

Дара Мэхээлэ

 

 

 

Дара Мэхээлэ Наахара нэhилиэгэр «Орогдооччу» а5атын ууhугар (хойут Наахара 2-с

 

нэhилиэгэр) «Хаар бала5ан» диэн сиргэ кыстыктаах, «Чуочабыл» үрэ5эр сайылыктаах

 

Нута Сэмэн диэн күүстээх, быhый киhиттэн тѳрѳѳбүт.

 

Дара Мэхээлэни Нута Сэмэни кытта бииргэ тѳрѳѳбүт «Чуочабыл» үрэ5ин

 

халдьаайытыгар «Сыырдаах» диэн сиргэ олохтоох «Хал5ан Дьаакып» (Яков) ойуун

 

киhи ылан ииппит.

 

Дара Мэхээлэ кыыс курдук үчүгэй дьүhүннээх, саhаан үрдүк уҥуохтаах уонна

 

күүстээх киhи эбит. Дарайбыт кэтит сарыннаа5ын иhин кѳстѳр дьүhнүттэн ааттаммыт.

 

Олоҥхо6о алта былас дарайбыт сарыннаах дииллэрин курдук, санна кэтитин, дара5арын

 

иhин «Алта харыс сарыннаах Дара» диэн ааттаммыт. Кыара5ас ааннаах дьиэ5э

 

кырыытынан киирэр кэтит сарыннаах, халыҥ кѳрүҥнээх киhи эбитэ үhү. Мэхээлэ

 

хаhан да күүh мсүйбэт эбитэ үhү. Күүhүн үлэтигэр-хамнаhыгар, аhыырыгар-сииригэр

 

биллэрэрэ үhү. Дьоҥҥо биллэринэн:

 

- саха хотуурунан оту үчүгэйдик охсор эбит. Хотуурун тимирэ 7 чиэппэр (4 чиэппэр

 

– 1 арсыын, 6 чиэппэр – 1 метр). хотуурун уга уунан баран сыппытын са5а( бэйэтэ

 

саhааннаах-2 метрдээх). Ити хотуурунан охсубута 3-4 киhи охсубут суолугар тэҥнэhэрэ

 

үhү. Отун үлэтин от үүммүтүн кэннэ, от сар кутуруга буолбутун кэннэ са5алыыра

 

дииллэр (билиҥҥинэн от ыйын 21 күнүттэн, Борокуоппайтан, кэ5э этэрэ уурайбытын

 

кэннэ). Отун охсубут маҥнайгы күнүгэр хотуурун суолун аа5ара үhү. Онтон кэлин

 

күннэргэ маҥнайгы охсубутуттан түспэт гына охсоро дииллэр. Иннэ гынан ходуhатын

 

а5ыйах күнүнэн оттоон бүтэрэрэ үhү. «Дьабара» диэн күѳл хоту ѳттүгэр баар «Нуй»

 

диэн сири биир күн охсоро үhү.

 

- Оттор маhын тыа5а дүлүҥнээн о5уhунан тиэйбэккэ, сырыытын сыыдамсытаары

 

охторбут тиитин мутаан баран, дьиэтин таhыгар сүгэн киллэрэрэ үhү. Тиити кэрдэн

 

дүлүҥнээн тиэйэригэр суолун солоноро, тиэйэн бириэмэтэ барарын харыстыыра уонна

 

кѳлѳтүн да аhынара буолуо дииллэр үhү. Ол курдук олорор бала5аннаах хотонун, ампаар

 

дьиэтин, үбүн ампаарын мастарын саннынан таhан туттубута үhү.

 

- Биирдэ суол алдьанан эрдэ5инэ Амматтан бурдук тиэйэ тахсыбыт. 10 буут (160

 

кг) бурдугу булан дьиэтигэр киирэригэр хаара хараарбыт. Соно5оhум сылайыа диэн,

 

атын сыар5атыгар холбоон баран сыар5алаах бурдугун соhон дьиэтигэр а5албыт. Олорор

 

«Сыырдаа5ын» халдьаайы сыырын ньылбы соhон таhаарбыт. Дьиэ5э киирэн, уотун

 

иннигэр олорон, быhа5ынан кѳлѳhүнүн соттоору, ѳҥүс баhын үѳс тымырын быhан, хаана

 

баран эдэр сааhыгар ѳлбүтэ үhү .

 

- Аhыан – сиэн ба5арда5ына, күҥҥэ эмис сылгы биир миэстэтин сиирэ үhү. Эмис сылгы

 

хаттатын биирдэ сиэбит түбэлтэтэ эмиэ баар, кэпсэлгэ сылдьара. Ол туhунан манныгы

 

кэпсииллэрэ: Дара Мэхээлэни Додор кулуба таhыттаран аатын алдьатаары ыҥыттара

 

сылдьыбыт. Дараны таhыйтараары 20-чэ эр киhини муспут. Дараны тобуктатыахтаах уонна уоннуу киhилээх икки кэккэни тобугунан хаамтарыахтаах. Дара тобуктаан баран хааман истэ5инэ турар дьоннор таhыйыахтаахтара үhү. Бу сура5ы Додор «ыспыраанньыгынан» ааттанар улахан «сэтээтэлинэн» ааттанар аччыгый уолаттарын ойохторо уонна бэйэтин эмээхсинэ Додорго тиийэннэр «Нута Сэмэн о5отун, Дара Мэхээлэни кѳрдѳр диэн кѳрдѳспүттэр. Додор дьахталлар кѳрдѳhүүлэрин ылынан кѳҥүллээбит. Дьахталлар Дара Мэхээлэ үчүгэй дьүhүнүн, үрдүк кѳнѳ уҥуо5ун кѳрѳн бараннар хай5аабыттар уонна Додорго кэлэн – «Дараны айбыт үѳhээҥҥи-алларааҥҥы айыыhыттар хоргутуохтара, маннык үтүѳ дьүhүннээх киhини сордоомо, босхолоо» – диэн кѳрдѳспүттэр. Додор: «Бу ньыламан маҥаттар, Дара5а ба5ардылар ээ, быhыыта» – диэн баран, таhыйартан босхолообут. Ол оннугар атыннык күлүү-элэк оҥосторго быhаарыммыт: Эмис сылгы хаттатын үстүү тарбах халыҥнаах кэччик гына быстарар уонна кыраабыл угун курдук маска тистэрэр. Маны икки киhи кѳтѳ5ѳн тураннар, тобуктаан олорор Дара5а сиэтэллэр. Дара бүтэhик хаттатын мастары тосту ыстаан ылан, кѳрѳн турар Додор тойону, кулуттары сѳхтѳрбүтэ үhү.

 

 

 

Бу номо5у 1979 сыллаахха от ыйын 8 күнүгэр Костромыкин Семен Егорович – Нута

 

Сэмэн сиэнин кэпсээниттэн суруйдум.

 

В.Р. Уломжинскай.

 

02.02.1979 с., Хочо бѳhүѳлэгэ

 

 

 

Улахан хомуhуннаах ойуун

 

 

 

Алаадьы ойуун-Абрамов Петр Алексеевич биир улахан хомуhуннаах ойуунунан

 

биллибитэ. Кини аба хомуhуна, сэбиэскэй былаас кэмигэр түбэhэн, ойууннааhын бобуулаах буолан,

киэҥник биллибэккэ хаалбыта. Онон дьо5урун, талаанын туhаммакка ойуун быhыытынан

трагическай дьыл5аламмыта. Кини алгыстарын, кырыыстарын сурукка киллэриинэн дьарыктаммыта

учуутал, фольклорист, этнограф Степанов Петр Терентьевич.

 

Кэлин ону архыыптан бэчээккэ да, бэйэлэрин үлэлэригэр да туhанар буоллулар.

 

Алаадьы ойуун Илин Хаҥалас улууhугар 2-с Наахара нэhилиэгэр Мундулаахха

 

тѳрѳѳбүтэ. А5ата балыксыт Бакыныар – Алексей Яковлевич Абрамов диэн дьадаҥы

 

киhи, ийэтэ Мэҥэ улууhун Алтан нэhилиэгин Макаровтар кыыстара, Ньо5орулла уонна

 

Өлүѳс ойууттар балыстара, Вера диэн олоҥхоhут уонна ырыаhыт дьахтар. Үс уол, ордук

 

Алаадьы уонна Кынат чуор куоластаах, уус тыллаах дьон буола улааппыттар. Иккиэн

 

кѳмѳлѳѳн олоҥхону толороллоро үhү - Алаадьыта тыл этээччинэн Кыната ырыатын

 

толорооччунан. Ону таhынан иккиэн кыайыгас үлэhиттэринэн биллибитттэр. Алаадьы

 

күҥҥэ биир дэhээтинэ (1,30 га) сиртэн итэ5эhэ суох оту охсор, биэс саhаантан итэ5эhэ

 

суох маhы кэрдэн, хайытан, саhааннаан кэбиhэрэ үhү.

 

Кини ойуун буолбута туспа кэпсээн. Үс сыл моhуогуран, кинини киhи иннин-кэннин

 

быhа хаампат буолбут, аатырбыт-сур5ырбыт, аба хомуhуна сүдү. Кѳрѳн олордохторуна

 

уларыйар, итиигэ-тымныыга буhар-тоҥор, кѳстүбэт да гынар кыахтаах эбит.

 

Сэбиэскэй былаас буолбутун кэннэ кырдьа5ас колхуоска киирэн араас үлэлэргэ

 

үлэлээбитэ. Кинини оскуола ѳрѳмүѳнүгэр сырыттаына, дьиэбэр хоннорор, ѳрѳтѳр этим.

 

Хомо5ой тылынан араас кэпсээннэри, остуоруйалары кэпсиирэ, ардыгар олоҥхолуура.

 

Өлѳѳрү сытта5ына сиэрин-туомун толорон, бэлэмнээн кыырдарбыппыт. «Кѳрдѳhүүбүн-

 

ааттаhыыбын ылымматылар, хонугунан кэлэн илдьиэхпит» – диэтилэр диэн муҥатыйбыта.

 

Өтѳ5ѳр Мундулаахха үѳлээннээххтэрин Исаков В.В. – Тѳллѳкѳ, Гаврильев Н.И. – Тимирдиир,

Колосов В.С. – Ыстапаан Баhылайын кѳрүүлэригэр сытан 1945 сыллаахха ѳлбүтэ.

 

Алаадьы ойуун билгэлээhиннэрэ, түүллэрэ, аба хомуhуна кырдьык да киhини

 

сѳхтѳрѳрүн туhунан дьон сѳ5ѳн-махтайан, сүгүрүйэн, саллан да кэпсииллэрин уонна

 

бэйэм кэргэнниhэн билбит буолан, кини туhунан сырдатан, кыракый брошюраны

 

таhаартардым. Иннокентий Сосин редакциялаан, Майа5а улуу кырдьа5аска сүгүрүйүүбүн

 

сурукка тиhэн хаалларбыппыттан үѳрэбин.

 

 

 

Уломжинскай В.Р. – Уламдьы,

 

бэтэрээн учуутал. 1994 сыл, Хочо

 

 

 

Дьонугар-сэргэтигэр үтүѳлээх

 

 

 

II Наахара нэhилиэгэр Советскай былааhы бѳ5ѳргѳтѳр иhин охсуhууга активнайдык

 

кыттыбыт дьоннортон биирдэстэрэ Петр Николаевич Кириллин-Маҥан Бүѳтүр Кутуйа

 

алааска 1878 сылаахха тѳрѳѳбүтэ. А5ата Ньэмээр Ньукулаас улахан булчут киhи этэ.

 

Кинилэр то5ус о5олоохторо.

 

Петр Николаевич Советскай былаас олохтоммутун улаханнык биhирээн кѳрсүбүтэ.

 

Үѳрэ5э да суох буоллар, кини сүрдээх тыллаах-ѳстѳѳх, сытыы-хотуу киhи быhыытынан

 

биллэн испитэ. II Наахара5а үрүҥ баанда Бэрэ халдьаайытыгар штабтанан олордо5уна,

 

1922 сыллаахха Кыhыл Армия этэрээтэ Амма5а ааhыахтаа5ын тоhуйа сыппыт үрүҥ

 

этэрээтин Петр Кириллин Ыар5алаах дьаамыгар утары тиийэн уонна Оhо5ос үрэххэ

 

тоhуйа сыталларын эмиэ тыллаан, Кыhыл этэрээтэ алдьархайга түбэhэрин быыhаабыта.

 

К.К. Байкалов этэрээтэ Илин быраан кэтэ5инэн Амма5а ааспытын туhунан билэр

 

Кырдьа5астар кэпсииллэрэ.

 

Үрүҥ баанда тобо5о, Ыар5алаахха штабтанан олорон, Ма5ан Бүѳтүрү-Петр

 

Николаевиhы титииккэ хаайа сытыаран доппуруостаабыттара. Кинини кытта бииргэ

 

сылдьыспыт II Наахара киhитэ Платонов Семен Петрович мэктиэлээн, быыhаан ылбыта.

 

1926-28 сыллардаахха П.Н.Кириллин нэhилиэгэр Совет председателинэн

 

быыбардаммыта. Ити кэмҥэ нэhилиэк иhигэр культурнай революция соруктарын олоххо

 

киллэрэр иhин үлэ – дьону үѳрэхтээhин, ыраас олох иhин охсуhууну, хотону дьиэттэн

 

араарыы, трахоманы эмтээhин уо.д.а. курдук үлэлэр киэҥник ыытыллаллара. 1931-

 

32 сыллардаахха «Күѳдьүй» диэн кыра холхуос тэриллибитэ. Онно бырабылыанньа

 

председателинэн талыллыбыта. Кэлин холхуоhугар хас да сыл биригэдьииринэн

 

үлэлээбитэ. Нэhилиэккэ буолар улахан мунньахтарга тыл этээччи, олору баhылаан-

 

кѳhүлээн ыытааччы Петр Николаевич буолара. Киhиэхэ үчүгэй сыhыаннаах, лоп-бааччы

 

тыллаах-ѳстѳѳх киhини нэhилиэгин дьоно-сэргэтэ улаханнык ытыктыыллара.

 

П.Н. Кириллин Дьокуускай куоракка холхуоhун сыыппаратыгар үлэлии сылдьан эмискэ

 

ыалдьан 1941 сыл муус устар 2 күнүгэр ѳлбүтэ. Киниттэн билигин үс о5о баар. Улахан

 

кыыhа Екатерина Петровна акушерка үѳрэхтээх, Дьокуускайга пенсия5а олорор, элбэх

 

о5олоох, сиэннэрдээх. Уола – Николай Петрович нэhилиэгэр биир ытыктанар киhи. Кыра

 

уола Михаил Петрович – хайа инженера, «Якутзолото» комбинат эппиэттээх үлэhитэ.

 

 

 

И. Керемясов.

 

«Ленинскэй знамя», 1987 с., ахсынньы 1 күнэ № 143 (670)