АБРАМОВ ВАСИЛИЙ НИКОЛАЕВИЧ

(1908-1975 сс.)

1908 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгин Илин-Хаҥалас оройуонугар (улууһугар) дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ.

1931-1934 с.с. нэһилиэк Советын председателэ. Колхозка ревизионнай комиссия чилиэнинэн үлэлээбитэ.

1942 сыл алтынньы 12 күнүттэн 1948 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри уонна 1949 сыл муус устар 4 күнүттэн 1950 сыл муус устар 12 күнүгэр дылы  Сангаар таас чоҕу хостуур рудоуправлениятыгар болуотунньугунан уонна буор хаһааччынан үлэлээбитэ.

1950 сылтан 1960 сыл бэс ыйын 15 күнүгэр дылы Кэбээйи оройуонун орто оскуолатыгар истопнигынан үлэлээбитэ.

1960 сылтан 1961 сыл балаҕан ыйын 10 күнүгэр дылы Сунтаар оройуонугар РТС – ка араас үлэҕэ үлэлээбитэ.

1961 – 1963 сылларга Бүлүү оройуонугар Райкомҥа, детскай тубсанаторийга кочегарынан үлэлээбитэ.

1963 сыллаахха Павловскай оскуолатыгар, Наахараҕа маслозаводка рабочайынан үлэлээбитэ. Колхознай тутуу ветерана.

                                     АБРАМОВ  СТЕПАН  САМСОНОВИЧ

                                        (1904 – 1976 сс.)

        1904 сыллаахха муус устар 15 күнүгэр 2-с Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Үөрэҕэ суох. 1927 сыллаахха кэргэннэммитэ уонна Мария диэн кыыстаммыта.

        1930 сылтан “Алаас” колхуос чилиэнэ, сылгыһыт. 1942 сыллаахха Советскай Армияҕа ыҥырыллыбыта. Кини Читинскэй уобаласка мас кэрдиитигэр үлэлээбитэ. 1945 сыллаахха күһүн дойдутугар эргиллэн кэлбитэ.

         Сэрии кэнниттэн “Молотов”, “Правда” колхуостарга сылгыһытынан үлэлээбитэ. 1976 сыллаахха ыалдьан өлбүтэ.

“Германияны кыайыы иһин”, “Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллэрдээх.

АНИСИМОВ ЕГОР ЕГОРОВИЧ

(1926-1991 сс.)

1925 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ уонна онно үөрэммитэ. Төрөппүттэрэ - ийэтэ Анисимова Апросинья Кузьминична, аҕата Анисимов Егор Иванович.

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ 1943 сыллаахха бэс ыйын 15 күнүгэр барбыта. Егор Егорович Японскай империализмы утары сэриигэ кыттыбыта. Улахан Хинганынан генерал - лейтенант Флиев командалааһынынан сэриилэспит. Фронт командира Чолбайсан этэ. Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ кыттыбытын иһин маннык медалларынан наҕараадаламмыта:

“Германияны кыайыы иһин”, “Японияны кыайыы иһин”.

Эйэлээх олоххо Байкалов аатынан совхоз Хочотооҕу отделениетыгар тракториһынан үлэлээбитэ.

Мин Анисимов Егор Егорович уопсайа 6 сыл Советскай Армияҕа эҥкилэ суох сулууспалаан кэлбитим. Сэриигэ 25-с особай биригээдэҕэ саа-саадах тутан Япония империалистарын утары сэриигэ кыттыбытым. Ити 1945 сыллаахха генерал Пилиев командирдаах. Большой кинизон фронугар артиллериһынан сылдьыбытым. Югоджирому диэн Монгол Народнай республикатын биир советскай уонна монгол сэриилэрэ турбут кыракый  военнай городоктарыттан түүн 1 чааска сэриигэ киирсибиппит. Ис Монголияны туораан аара кыра юртанан  олорор элбэх дэриэбинэлэри ол иьигэр Даланар, Хинган  куораттары сэриилээн ылаттаан Жэхэ диэн куоракка тиийэн, 22 тыыһынча киһилээх дьоппуон саллаатын уонна офицерын сэриитэ суох плен ылан сэриини түмүктээбиппит. Оттон биһиги сэриилэрбит сэриилэн ылбыт территорияларын Китай революционнай армиятыгар туттаран баран, Маньчжурияттан тахсалларын кэтээн, биһиги чааспыт бу дойдуга кыстаан баран саамай бүтэһик тахсыбыта.

Ахтыы суруллубут күнэ 1985 сыл,

кулун тутар  5 күнэ.

Хочо бөһ., Наахара нэһилиэгэ

АНИСИМОВ ФЕДОР НИКОЛАЕВИЧ

(1912-1997 сс.)

1919 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Аҕата Анисимов Николай Николаевич, ийэтэ Анисимова Пелагея Дмитриевна. Бииргэ төрөөбүттэр 2-лэр. Оскуола Туппакааҥҥа эрдэҕинэ үөрэнэн 2 кылааһы бүтэрбитэ.

 Армияҕа 1942 сыллаахха ыҥырыллан барбыта. Үлэ фронугар Сангаарга шахтаҕа 2 сыл үлэлээн шахтер  буолбута. Тиксиигэ 2 сайын устата куруусчутунан үлэлээбитэ.  Кэргэннээх, 6 оҕолоох, 8 сиэннээх.        Наҕараадалара: «Германияны кыайыы иһин», «Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин" мэтээллэрдээх.

Мин Анисимов Федор Николаевич 1912 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтүм. Аан маҥнай үлэбин маҥнайгы колхозтар тэриллиилэригэр саҕалаабытым. Колхозка араас  үлэҕэ сылдьыбытым: бүтэй оҥоруутугар, массыынанан от оҕустарарым, кыһынын Ааллаах-Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар 10 сыл устата сылдьыспытым, сааһын бурдук ыстарар массыынаҕа, күһүнүн молотилкаҕа бурдук угуутугар үлэлээбитим. Сэрии иннигэр сут дьылга Намҥа Хатырык нэһилиэгэр от оттуу барбыппыт. Аҕа дойду улуу сэриитигэр 1942 сыллаахха бэс ыйыгар ыҥырыллан үлэ фронугар Тиксигэ барбытым, онно судноттан араас аһы-үөлү, таҥаһы таһарбыт. Кыһынын Тиксииттэн Сангарга кэлэн шахтаҕа 2 сыл устата үлэлээбитим. Таас чоҕу вагоҥҥа куруустуурбут.

1944 сыл от  ыйыгар босхолонон дойдубутугар кэлбиппит. Кэлээт колхуоһум үлэтигэр үлэлээн барбытым. Билигин пенсияҕа да тахсан баран  кыһынын харабыллыыбын, сайынын моой оттуубун.

БУБЯКИН  НИКИФОР НИКОЛАЕВИЧ

(1905-1988 сс.)

        Родился в июне 1905 года во 2-м Нахаринском наслеге. Призван в 1942 году. Ефрейтор. Участвовал в боях в Калиниградском и в 1 Белорусском фронтах. Ранен 4 раза. Инвалид 2 группы.

         Награжден медалями: “За отвагу” № 294865, “За доблестный труд в ВОВ”, “За победу над Германией”, “20 лет Победы”, “50 лет ВС СССР”, знаком “25 лет Победы”.

        Умер 26 августа 1988 года. 

                        Аҕам туһунан ахтыы 

      Бу өрөгөйдөөх Улуу Кыайыы 60 сыла кэлээри турдаҕына, дьиҥнээх сэрии, кыһалҕатын билбит, Аҕа дойдутун этинэн-хаанынан көмүскээбит аҕам туһунан ахтан ааһыам этэ.

     Биһиги аҕабыт Бубякин Никифор Николаевич 1905 сыллаахха төрөөбүтэ. Тулаайах хаалан иитиэххэ улааппыта.

    1942 сыл бэс ыйын 22 күнүгэр Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллыбыта. Кылгас бириэмэҕэ байыаннай үөрэххэ үөрэнэн баран фроҥҥа барбыта. Сэрии тугун-ханныгын Смоленскай куорат чугаһыгар көрсүбүтэ, онтон Калининскай фроҥҥа ыыппыттара. Манна 9 ый устата снайперынан сылдьан хас да фашиһы өлөрөн чааһыттан хайҕал ылбыта, хаһыакка тахсыбыта. Онтон ручной пулемекка маҥнайгы нүөмэринэн ананар. 1943 сыл ыам ыйын 25 күнүгэр биир взвод бүттүүн фашистар төгүрүктээһиннэригэр түбэспитэ. Отделениеҕа 3 ручной пулеметтаах этилэр. Аҕабыт пулеметунан фашистары утары кутаа уоту аспыта, элбэх өстөөҕү кыдыйбыта. Төгүрүктээһинтэн иккис сууккаларыгар тахсыбыттара. Бу кыргыһыыга “Хорсунун иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Ити кэнниттэн взвод 4 суукка өстөөх оборонатын билэргэ разведкаҕа сылдьыбыта. Бэһис сууккаларыгар фашистар обороналарыгар улахан кимэн киириини оҥорбуттара. Ити кыргыһыыга аҕам төбөтүгэр улахан бааһырыыны ылан 4 ый госпитальга сыппыта, 1 группалаах инбэлиит буолбута. Госпитальтан тахсыытыгар фроҥҥа дьон наада буолла диэн иккиһин уоттаах сэриигэ киирбитэ. 1 Прибалтийскай фроҥҥа анаммыта. Нарва куорат босхолооһунугар атаҕын тосту ыттаран, биир суукка устата быарынан сыыллан олунньу 28 күнүгэр чааһын булбута.

      Бааһыран баран поеһынан айаннаан иһэн Ленинград куорат арҕаа өттүгэр фашист самолеттарын кырыктаах буомбалааһыннарыгар түбэспитэ. Элбэх киһи өлбүтэ, бааһырбыта, ону чугастааҕы дэриэбинэ олохтоохторо кэлэн өрүһүйбүттэрэ.

     4 ый госпитальга сытан баран комиссияланан 1945 сыл балаҕан ыйыгар атаҕа гипсэлээх, баттыгынан хаамар киһи дойдутугар төннүбүтэ.

     Сэрииттэн эргиллэн кэлэн баран үс уолу төрөтөн, иитэн, улаатыннаран, үөрэттэрэн, үрдүк үөрэх кыһатыгар үктэннэрэн, үтүө үлэһит дьон оҥортоон бэйэтин баҕарбыт баҕа санаатын толорбута .Аҕабыт 1968 сыллаахха өлбүтэ.

     Биһиги аҕалаах ийэбит үтүө майгылаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ бэркэ биһирэтэр ыал этилэр. Үөрэҕэ да суох буоллаллар, оҕолорун үтүө суолга үктэннэрбиттэрэ, эһиги дьолгут-соргугут үрдүк үөрэҕи баһылаан үлэһит дьон буолуохтааххыт дииллэрэ.

    Дьоммут кэрэ ыраларын толорон биһиги 4 оҕо бары үрдүк үөрэҕи бүтэрэн, араас специальноһы баһылаан үлэлии-хамсыы сылдьабыт.

   Оҕо сааспыт төһө да ыарахан сылларга ааспытын иһин, олох ыарахаттарыгар үөрэнэн, төрөппүттэрбит үтүө  үгэстэрин ылынан, үөрэхтээх дьон таһымыгар таһаарбыттарыгар сүһүөхтээх бэйэбит сүгүрүйэн туран улаханнык махтанабыт. Төрөппүттэрбит сырдык уобарастарын баарбыт тухары өйдүү-саныы сылдьыахпыт.

   Аҕабынан сирэйдээн Улуу кыайыыны уһансыбыт, дьоллоох олоҕу тутуспут Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарыгар Албан аат буоллун! Баҕарабын Эһиэхэ үтүө доруобуйаны, дьолу-соргуну!

                              Мария Бубякина – врач, Доруобуйа

 харыстабылын туйгуна, Мэҥэ-Хаҥалас 

                              улууһун Бочуоттаах гражданина.   

Аллараа-Бэстээх бөһүөлэгэ.          

БУБЯКИН  ПЕТР ВАСИЛЬЕВИЧ.

(1907-1981 сс.)

        1907 сыллаахха от ыйын 14 күнүгэр  2-с Наахараҕа төрөөбүтэ.Аҕата Василий Михайлович, ийэтэ Мария Федоровна Бубякиннар дьадаҥы бааһынай этилэр. Петр  15  бииргэ төрөөбүттэртэн 8-с  оҕо. 1924 сыллаахха  2-с Наахара  4 кылаастаах  оскуолатын  1 кылааһыгар  киирбитэ, 1926 сыллаахха  2 кылааһы бүтэрбитэ.1931 сыллаахха куоракка финансовай техникум  2 курсун бүтэрбитэ. 1931 сылтан  5 сыл устата «Кыым»  хаһыат редакциятыгар регистраторынан үлэлээбитэ.  1936-1937 сыллаахха учууталлаабыт. 1937-39 сылларга  үп - ас министерствотын налоговай  отделыгар  делопроизводителинэн  үлэлээбитэ. 1939-40 сс. Дьокуускай оройуонугар финансовай отделга  бюджетнай  бухгалтерынан  үлэлээбитэ.1941 сыл от ыйын 27 кунугэр Дьокуускай военкоматынан армияҕа ыҥырыллыбыта. Чита куоракка  1 сыл военнай сибээскэ үөрэммитэ.1942 сыл олунньуга  Брянскай фроҥҥа  тиийбитэ. Онно 811 стрелковай полка 24-с  дивизиятыгар  1-кы  нүөмэрдээх пулеметчигынан сылдьыбыта. 1943 сыл бэс ыйыгар хаҥас атаҕар  табыллан  Горькай  куоракка  госпитальга  сыппыта. 6 ый эмтэммитэ. Онтон 1943 сыл  ахсынньы ыйыгар госпитальтан Волховскай  фроҥҥа барбыта. 1944 сыллаахха икки атаҕар улахан бааһырыы ылан  фронтан Красноярскай куоракка  кэлэн госпитальга сыппыта. 1945 сыллаахха  дойдутугар кэлбитэ. 1945-46 сс. дьиэтигэр кэлэн үлэтэ суох олорбута. 1947-48сс. Наахара сельпотугар счетовод - кассир. 1949-71 сылларга колхозка фермаҕа  учетчигынан үлэлээбитэ. Петр Васильевич  кэргэннээх, биир уоллаах, 2 сиэннээх.

        Наҕараадалара: «За победу над Германией в ВОВ  1941-45гг.», «20-летие победы в ВОВ 1941-1945гг.», «50 лет Вооруженных сил СССР», «За боевые заслуги» мэтээллэр,  «25 лет победы в ВОВ 1941-1945гг.» бэлиэ.

ВАСИЛЬЕВ АЛЕКСЕЙ ВАСИЛЬЕВИЧ

    (1923-1996 сс.)

         1941 сыл сайыныгар от-мас силигилээн турдаҕына

2-с Наахара нэһилиэгин Молотов аатынан колхоз дьоно - сэргэтэ Туппакаан  диэн сиргэ Сидоров Яков Семенович  оҕонньор  олбуорун  иһигэр  ыһыахтаары мустубуттара. Ыһыы үлэтэ-хамнаһа  бэркэ баран дьон санаата көтөҕүллүбүт аҕай этэ.

         Ол саҕана мин 14-15  саастаах уол этим .  Бастаан үгэс  быһыытынан колхоз председателэ Гаврильев Максим Давыдович колхоз   үлэтин-хамнаһын уонна саҕаланаары турар хомуур үлэтин туһунан кылгастык  мустубут дьоҥҥо  дакылаат оҥорбута.  Ол  кэнниттэн сонно тута фашисткай Германия биһиги Ийэ дойдубутугар уоран саба түспүтүн туһунан ынырыктаах сураҕы иһитиннэрбиттэрэ. Мустубут дьон бары күүппэтэх ынырык сонуннарын истэн сүрдээҕин айманан тарҕаспыттара . Урукку курдук көр-нар буолбатаҕа, сотору кэминэн Армияҕа дьону хомуйуохтара диэн нэһилиэк салайааччылара дьону уолуйбаттарыгар эппиттэрэ.

        Бу бириэмэҕэ  сельсовет хонтуората Молотов аатынан колхоз бөһүөлэгэр Бэрэ халдьаайытыгар баар этэ. Маҥнайгы хомуурга барбыт дьону мин ыраах олорор буолан кыайан кэлэн көрсүбэтэҕим .

        Мин ол сыл кыһыныгар төрөөбүт колхозпар араас үлэҕэ үлэлээбитим.1942 сыл сайыныгар буолбут хомуурга биһиги нэһилиэктэн 60-ча киһи барбыта. Онно мин бииргэ үөскээбит дьоммун атаараары кэлбитим. Сельсовет дьиэтин таһыгар бэрт элбэх киһи мустубут этэ. Хаалааччыларга да, барааччыларга да сүрдээх ыарахан этэ. Ытаһыы-соҥоһуу, аймалҕан бөҕө. Военкоматтан тахсыбыт киһи стройдатан арҕаа диэки Хочолуур суолунан киирэн бара турбуттарын, тыаҕа киирэн көстүбэт буолуохтарыгар диэри, көрөн туран хаалбыппыт. Ол сайын бэрт элбэх эр дьон ыҥырыллан колхозка үксэ оҕо-дьахтар, оҕонньор-эмээхсин хаалбыта. Кураан сыл буолан үлэҕэ-хамнаска элбэх ыарахаттар үөскээбиттэрэ. Биһиги колхозпутуттан Нуотара үрэҕэр, Нам сиригэр сүөһү үүрэн кыстыы барыталаабыттара. Армияҕа барбыт дьонтон суруктар кэлитэлээн барыталаабыттара. Сорохтор фроҥҥа сэриилэһэ сылдьабыт, сэрии улахан сэрии, хаһан бүтэрэ биллибэт, эһиги үчүгэйдик олоруҥ, колхозкутугар  харса суох үлэлээҥ, биһиги сотору эргиллэн тиийиэхпит диэн суруйаллар этэ. Сорохтор госпитальтан суруйаллара. Хантан да суруйдаллар бары кыайыыга эрэллэрин этэллэрэ.

       1943 сыл күһүнүгэр, хаар түспүтүн кэннэ, Майаҕа киирэн балтараа ыйга всеобуч  линиятынан байыаннай үөрэххэ сылдьыбытым. Ити сыл сааһыары-кыһын Табаҕаҕа икки ыйга эмиэ байыаннай үөрэххэ сылдьыбытым. Ити сылдьан фроҥҥа сэриилэһэ сылдьар Соловьев Савва Михайловичтан сурук туппутум: «Немецтэри кытта тутуһан сытан сэриилэһэбит. Үчүгэйдик үлэлээ, сотору кыайан эргиллиэхпит», - диэбит этэ.

          Дьэ ити курдук колхозка үлэлии сылдьан бэс ыйын 14 күнүгэр 1944 сыллаахха Армияҕа ыҥырыллыбытым. Ол хомуурга Наахараттан 20-чэ буолан барбыппыт. Колхозпутугар кымыс буолуон 5 хонук иннинэ барбыппыт. Дьоммут сельсовет хонтуоратын таһыгар мустан атаарбыттара. Барар дьоҥҥо кымыс иһэрдэн, алҕаан туран атаарбыттара. Ол бараары турдахпына Куприянов Николай Иннокентьевич армияттан эргиллэн кэлбитэ. Бу бириэмэҕэ фашистскай сэриилэр биһиги дойдубутуттан үүрүллэн эрэр кэмнэрэ этэ, онон дьон санаата көнөн, көтөҕүллэн улаханнык аймаммакка атаарбыттара.

            Бэстээх бириистэниттэн элбэх киһи  буолан «Ленин» пароходунан өрүһү өксөйө айаҥҥа турбуппут. 5 суукка  кунустэри-түүннэри айаннаан Осетрово пордугар тиийбиппит, онтон массыыналарынан Ангара биэрэгэр турар Заярскай бөһүөлэгэр тиийбиппит. Заярскайтан «Бессарабия» диэн кыра пароходунан Усолье куоракка устан тиийбиппит. Иркутскай уобаласка Мальта диэн сиргэ байыаннай лааҕырга 20-чэ хонукка карантиҥҥа олорбуппут. Манна присяга биэрэн байыаннай форма кэппиппит. Ол кэнниттэн Бурятияттан Селенга диэн дэриэбинэттэн монгол аттарын вагоннарга тиэйэн арҕаа диэки айаҥҥа турбуппут. Аара баран иһэн Воронежскай куорат таһыттан  сэрии ынырыктаах алдьатыытын илэ харахпытынан көрөн сүрдээҕин саллыбыппыт, абарбыппыт.

             Миигин кытта бииргэ  «Алаас»  колхоз чилиэнэ Исаков Василий  Васильевич  барсыбыта. Бииргэ утуйан, биир иһиттэн аһаан-сиэн, убай-быраат курдук сылдьыбыппыт. Кини иккис барыыта этэ. Биир ый курдук айаннаан Илин Польшаҕа Люблин куорат таһыгар Вязка диэн дэриэбинэҕэ ол илдьибит  монгол аттарбытын көлүллэргэ, мииннэрэргэ  үөрэтэн, бостууктаан  3 ый курдук олорбуппут. Ол олордохпутуна дэриэбинэ таһыгар ат маныы сылдьар 3 табаарыспытын  польскай националистар ытыалаан өлөрбүттэрэ. Үс ый курдук олорбуппутун кэннэ, аттарбытын үксүн фроҥҥа атаарбыттара, бэйэбитин 1-гы Белорусскай фронт 15-с девизиятын 142-с полкатыгар сыһыарбыттара. Варшава соҕуруу өттүнэн фроҥҥа чугаһаан испиппит. Сотору-сотору немецкэй самолеттар кэлэн дэлби буомбалаан суолу-ииһи алдьаталлара, өлүүнү-сүтүүнү таһаараллара элбээн испитэ. Онно аан бастаан «Катюшалар» ытыалаан сыыйбыттарын  сүрдээҕин астына көрбүппут. Вислаттан бэрт чугас биһиэннэрэ үс немецкэй грузовиктары туппуттара, арыы бэс тыаттан элбэх немец куоппута. Биһиги танкалар кэннилэриттэн өстөөххө бокуой биэрбэккэ атаакалаан иһэн тохтоон хаалбыппыт. Онно мин хаҥас илиибэр бааһыран сыттахпына, аны аттыбар мина түһэн, көхсүбэр, өттүкпэр бааһыран, өйбун сүтэрэн сыттахпына, санчааска аҕалбыттар этэ. Итинтэн түүн ыраах массыынанан тыылга көһөрбүттэрэ. Тимир суолунан бэрт өр айаннаан Пензенскэй уобалас Сура станциятын госпиталыгар кэлбиппит. Онно 5 ыйтан ордук сытан баран, комиссия быһаарыытынан, демобилизацияланан дойдубар төннөн кэлбитим.

            1945-1949 сылларга райлесхоз 9-с нүөмэрдээх учаастагар үлэлээбитим.

            Наҕараадаларым: Орден ВОВ 1 степени,   «За победу над Германией в ВОВ 1941-45гг.», «За доблестный труд 1941-45гг.», «20-летие победы в ВОВ 1941-1945гг.», «За отвагу», «50 лет Вооруженных сил СССР» мэтээллэр, «25 лет победы в ВОВ 1941-1945гг.» бэлиэ.   

ВИНОКУРОВ ДМИТРИЙ ДМИТРИЕВИЧ

(1904-1996 сс.)

1904 сыллаахха  1  Холгума нэҺилиэгэр Мэҥэ  улууҺугар дьаданы  бааҺынай  кэргэнигэр  төрөөбүтэ. Дьаданы  буолан  үэрэммэтэҕэ. 1931  сыллаахха  Земледельческэй  табаарыстыбаҕа  киирбитэ  уонна  кэлин  колхозка  үлэлээбитэ. 1943  сыллаахха  бэс  ыйыгар  Советскай  Армияҕа  ыҥырыллан  Маньчжурияҕа, Читага  сулууспалаабыта. 6  стрелковай  ротаҕа - рядовой. 1946  сыллаахха  сэтинньигэ  демобилизацияламмыта.

1947  сылтан  1985  сылга  диэри  колхозтарга, совхозтарга  араас хара  үлэҕэ улэлээбитэ.

Мин  аармыйаҕа  1943  сыллаахха  ыҥырыллыбытым. Дьокуускайтан  Осетровоҕа  диэри  пароходунан, онтон  поеһынан  Иркутскайга  тиийбитим.  Онтон  Монголия  сиригэр  Маньчжурия  границатын  таһыгар  тиийбиппит. Онно  икки  сылтан  ордук  кэмҥэ  сэриилэһэргэ  үэрэппиттэрэ.  Траншея,  окопа  хастараллара,  ыскылаат  харабыллаталлара. Ити  сиргэ  мантан  хаһыа  да  этибит: Никаноров П.И., Дьячковскай Н.К.,  Куприянов  Г.П., Попов С.А.  Онтон  Японияны  кытары  сэрии  буоларын  саҕана,  миигин  Чита  уобалаһыгар  аҕалбыттара.  Онно  кэлэн  билиэннэйдэри  хаайар  хаайыы  оҥорбуппут.  Манна  сыл аҥарыттан  ордук  сылдьан  баран,  1946  сыллаахха  сайын  дойдубар  эргиллэн  кэлбитим.

“Японияны кыайыы иҺин” мэтээллээх.

ГАВРИЛЬЕВ ДМИТРИЙ ДАВЫДОВИЧ

(1907 – 1943 сс)

1907 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. 1935 с.«Алаас” колхозка ферма сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. 1942 сыллаахха  армияҕа ыҥырыллыбыта. Ийэ дойдутун көмүскүү сылдьан, доруобуйатынан сыыллан, дойдутугар кэлбитэ. Якутскай балыыһатыгар, эмтэнэ сытан, 1943 сыллаахха өлбүтэ.

ГАВРИЛЬЕВ ЕГОР МИХАЙЛОВИЧ

(1885-1980сс.)

       Бодойбоҕо, Чаараҕа көмүс бириискэтигэр үлэлээбит. “Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллээх.

ГАВРИЛЬЕВ ЕГОР НИКОЛАЕВИЧ

(1915-1948 сс.)

Родился в 1915 году во 2 Нахаринском наслеге в местности «Алаас» в семье крестьянина бедняка. Неграмотный, беспартийный. В 1933 году вступил в колхоз «Алаас». Работал плотником и разнорабочим. Призван в действующую армию в 1943 году, демобилизован в 1946 году. Умер в 1948 году в декабре месяце от туберкулеза.

ГАВРИЛЬЕВ  МИТРОФАН  СЕМЕНОВИЧ

                                                  (1926-1950 сс.)

     Атын сибидиэнньэлэрэ суох.

ГАВРИЛЬЕВ САВВА ЗАХАРОВИЧ

(1921-1992 сс.)

Родился 10 декабря 1923 года в Нахаринском наслеге. Член КПСС, образование – 4 класса. Призван в 1943 году.  Служил в Забайкальском фронте, в отдельной автосанитарной роте санитаром с мая 1943 года по 10 декабря 1946 года. Участвовал в боях с Японией с 9 августа 1945 года по 3 сентября 1945 года.

Награды: Орден ВОВ 2 степени, медали “За Победу над Японией, “За доблестный труд в годы ВОВ”.

1923 сыллаахха 1 Наахара нэһилиэгэр дьадаҥы бааҺынай кэргэнигэр төрөөбүтүм. Аҕам Гаврильев Захар Саввич, ийэм Гаврильева Наталья Михайловна. Бииргэ төрөөбүт бэһиэбит, олортон мин төрдүс оҕобун. 1932 сыллаахха Тиэлиги 4 кылаастаах оскуолатыгар үөрэммитим. Үөрэхпин салҕаабатаҕым. 1938 сылтан 1943 сыллаахха диэри Тиэлиги колхоһугар рабочайынан үлэлээбитим.

Мин 1943 сыллаахха ыам ыйын 3 күнүгэр Кыһыл Армия кэккэтигэр ыҥырыллыбытым. Оччотооҕуга Телиги сэбиэтэ Кэҥэримэҕэ этэ. Хонон баран 1943 сыл ыам ыйын 26 күнүгэр Майаҕа киирбитим.

 Ыам ыйын 27, 28, 29 күннэригэр Майаҕа байыаннай үөрэххэ үөрэнним. Майаттан куоракка диэри сатыы киирдибит. Бэс ыйын 4 күнүгэр 800-кэ киһи буолан «Коминтерн» диэн теплоходунан соҕуруу айаннаатыбыт. Иркутскайтан ыла тимир суолунан Хабаровскайга диэри айаннаатыбыт уонна Борзя станцияҕа кэлэн, 46-с автосанитарнай ротаҕа сулууспалаан баран, муус устар 16 күнүттэн сэриигэ бардым. Маҥнай Монголияҕа киирбиппит уонна Чаньчук диэн куораты босхолообуппут. Онтон Мукдены ылбыппыт. Ол кэнниттэн, Кыайыы буолан, дойдубутугар Борзя диэн станция 6-с гвардейскай автосанитарнай ротатыгар сулууспалаан баран, 1947 сыл алтынньы ый бутэһигэр, төрөөбүт Сахам сиригэр кэлбитим.

ГРИГОРЬЕВ АФАНАСИЙ ДАВЫДОВИЧ

(1901-1993 сс.)

Григорьевтар дьиэ кэргэттэрин маҥнайгы уоллара 1901 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1930 сылга Амма совхозка рабочайнан 3 ый үлэлээбитэ. 1931 – 1933 сыл – бытарҕай бааһынай. 1933 сыл Наахара “Чараҥ” колхоһугар чилиэнинэн киирбитэ. 1934 сыл – ударник, 1935 сыл – стахановец. Биир күҥҥэ 1 га 75 суотай сири охсоро, онтон 4 сыл түүлээхситтээбитэ. 1940 сылтан армияҕа барыар диэри биригэдьиирдээбитэ. 1943 сыллаахха ыам ыйын 12 күнүгэр сэриигэ ыҥырыллан Бурят – Монголия истиэптэригэр 20-с кондепо састаабыгар киирэн сэрии аттарын баайыыга сылдьыбыта. 1945 сыллаахха сэриитттэн эргиллэн кэлэн баран өр сылларга биригэдьииринэн, оробуочайынан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Үлэлээбит бириэмэтигэр нэһилиэк Советын депутатынан 2 – с созывка талыллыбыта.

Афанасий Давыдович үлэ фронуттан дойдутугар 1945с. эргиллэн кэлбитэ уонна колхоһугар үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.

1946 - 1951 сс. эмиэ хонуу биригэдьииринэн үлэлиир. Үлэһиттэргэ биир тэҥ сыһыанынан, үлэтин-хамнаһын билэринэн дьон убаастабылын ылбыта. Ордук ыччаттар сөбүлүүллэрэ.

Судургу, көнө майгыта, улэһитэ, туохха барытыгар дьоҕура - бу барыта эдэр дьоҥҥо холобур буолара.

Эһээбит - сахаларга уһун үйэлэммит киһи. Кини 92 сааЬыгар диэри олорбута. Бутэһик күннэригэр диэри масхайытара, кыстыыра, килиэпкэ сылдьара, 3-4 ыалынан оҕолоругар, аймахтарыгар ohox күөдьүтэргэ кыспа бэлэмнээн, бэйэтэ тиэрдитэлиирэ.

        Кэргэнэ Хобороостуун үс оҕону төрөтөн, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, хос-хос сиэннэрэ кини олоҕун салҕыыллар. Сиэннэрин, кыра эрдэхтэриттэн, батыһыннара сылдьан, улэҕэ уһуйбута. От охсорго, мунньарга, мас хайытарга үөрэппитэ. Уопсайынан ускул-тэскил сылдьыбакка, күнү туһалаахтык атаарарга, үлэни таптыырга, сэмэй буоларга үтүө холобурунан үөрэппитэ.

“Германияны Кыайыы иһин”, “Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллэринэн, Саха АССР бастыҥ бостууга диэн бочуоттаах аат иҥэриллэн, Саха АССР Верховнай Советын бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыта, Коммунистическай үлэ ударнига, Наахара нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо. Уһун үйэлэнэн, 92 сааһыгар 1993 сыллаахха өлбүтэ.

                                                             АХТЫЫ

Мин, 1943 сыллаахха ыам ыйын 12 күнүгэр Кыһыл Армиҕа бэбиэскэлэнэн “Новай деревня” колхозтан барбытым. Миигин кытта 11 киһи барбыта. Майаҕа диэри биир тэлиэгэ атынан барбыппыт, аппытыгар уларса олорор этибит. Киирэн Майаҕа хоннубут, ол түүн хаар түспүтэ... Сарсыарда ардах бөҕө түстэ.Киэһэ барааттаан Алын Бэстээххэ сатыы киирбиппит. Баран иһэн “Саҥа Олох” колхозка эбиэттээбиппит. Алын Бэстээххэ ардахха дэлби сытыйан тиийбиппит. Куоракка Кыһыл борохуотунан Мэҥэ – Хаҥаластан барааччылар бүтүннүү киирдилэр. Командирбыт Куприянов Миша этэ. Куоракка тиийэн көрдөрөн өрөөтүбүт, онтон сарсыныгар улахан Маҥан борохуотунан бардыбыт. Өрүс баһыттан автомашинанан айаннаан баран 2 күн тохтоттулар, онтон икки аҥы араартаатылар. Сорохтор Арҕаа бардылар, онтон биһиги Ангара өрүһүнэн Усть – Кяхтаҕа бардыбыт. Сайын оттоотубут, күһүнүн ат кэлэн акка бардыбыт. Барыта 4 рота киһи буолан аттары аһатабыт, көрөбүт. Биирдии ротаҕа 150 аты биэрэллэр. Ол аттары буряттартан баран ылар этибит. Биһиги ротабыт командира майор Птицын (нуучча) этэ. Сэриигэ сылдьан улахан араанньалаах сүрдээх сымнаҕас киһи этэ. Ол курдук н2 сылтан ордук сылдьан баран 1945 сыл алтынньыга дойдубар кэлбитим. Миигин кытта Матвеев  Константтин Петрович, Матвеев Гаврил Тихонович кэлбиттэрэ. Кондепоҕа сылдьан биир түгэни умнубаппын. Арай биирдэ ат ыла бурят колхоһугар тиийдибит. Иккиэбит, биир сержанныын, киһим саалаах. Колхоз председателэ аттары биэрбитэ уонна сүүрэн кэлэн сержаным саатын былдьаан ылла, онтон миэхэ кэлээри гынна, мин туран чугас сытар өтүйэни харбаан ыллым. Саа иитиитэ суоҕун билэбин, онон кэлэн түстэҕинэ охсуом дии саныыбын. Киһи баран хаалла. Саабыт хаалла. Чааспытыгар тиийдибит. Командирбыт мөхтө уонна милиция ылан биһигини илдьэ ол председательгэ бардыбыт. Дьэ киһибитин тоһун биэрдилэр уонна хата сымнаҕас дьоҥҥо түбэһэн тыыннаах хаалбыккын, онно махтан диэтилэр. Саабытын ылан чааспытыгар кэллибит.

      Ахтыыны суруйдум Григорьев А.Д. тылыттан Никифоров Василий Давыдович 

ГРИГОРЬЕВ ДМИТРИЙ ДАВЫДОВИЧ

(1915-1978 сс.)

Григорьевтар дьиэ кэргэттэрин кыра уоллара. 1915 сыллаах төрүөх. Сэриигэ 1944 сыллаахха ыҥырыллан, Арҕаа фроҥҥа Берлиҥҥэ тиийэ сэриилэспитэ. Өр сылларга Чүүйэҕэ олохсуйан олорбута, чугас эргин тупсаҕай тутуулаах мас ууһунан биллибитэ. Кэргэнэ Аграфена ыал соҕотох оҕото буоларынан, кэргэнин араспаанньатынан Кузьмин буолбута. “Германияны ылыы иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыта. 63 сааһыгар 1978 сыллаахха өлбүтэ. 4 оҕолоох, 3 сиэннээх, 2 хос сиэннээх.

             Биһиги аҕабыт -  Григорьев Дмитрий Давыдович  Мэҥэ Хаҥалас улууһун  Хочо нэһилиэгэр  Миитэрэйэп таҥара күнүгэр, ол эбэтэр 1923 сыл сэтинньи ый 8 күнүгэр, төрөөбүт. Мин кыра кыыс, Надежда,  аҕам баара эрэ 8 саастаахпар өлбүт буолан, кини туһунан улаханнык өйдөөбөппүн. Ийэм, бииргэ төрөөбүттэрим, дьон кэпсээннэриттэн истэн билэбин.

            Аҕам оруобуна сэрии кэмнэригэр сүүрбэччэлээх уол сэриигэ ыҥырыллан барбыт. Ийэм "Дьоппуон сэриитигэр" сылдьыбыт диирэ. Ат баайааччынан сылдьыбыт курдук өйдүүбүн.

            Аҕам, 1951 сыллаахха 28 сааһыгар Чүүйэттэн (Кыһыл тыраахтар учаастагыттан)  Кузьмина Аграфена Николаевна диэн 1933 сыллаах төрүөх, 18 саастаах  эдэркээн кыыһы ойох ылан, Чүүйэҕэ олохсуйбут. Кэргэнин араспаанньатын ылан Кузьминнар диэн ыаллар буолбуттар. Биһиги билэрбитинэн  алта оҕоттон тыыннаах ордубута, улааппыта төрдүө этибит. Икки оҕо кыра сылдьан ыалдьан киһи буолбатахтар. Аҕам сэттэ кылаас үөрэхтээх буолан үчүгэйдик суруйар этэ.

            Ийэм кэпсээниттэн, дьон ахталларыттан аҕам сүрдээх уус эбит. Кыра учаастактартан Чүүйэҕэ көһөн киирии буолбутугар ыал дьиэтин үксүн тутуспут. Элбэх ыал "эн аҕаҥ туппут дьиэтэ" диэн билиҥҥээҥҥэ диэри, үйэ аҥаара ааспытын да кэннэ, ахталлар. Дэриэбинэҕэ газ киирэн, "Миитэрэйбит туппут оһоҕун көтүрдүбүт" диэн элбэх дьон билигин да умнубаттар, ахта саныы сылдьаллар.

            Чүүйэҕэ 1973 сыллаахха 45 миэстэлээх оҕо саадын дьиэтин 875 №- дээх Майатааҕы ПМК биригээдэтэ туппут. Мин аҕам онно прораб-биригэдьииринэн үлэлээбит. Детсад дьиэтэ билигин да улэлии турар. Нэһилиэк оҕото барыта улааппыт детсада 2014 сыллаахха 41 сыл үлэлээн баран, капитальнай өрөмүөн оҥоһуллан, билигин да өр сулууспалыыр кыахтанна.

           Республикаҕа тутуу саамай кэҥээн турар кэмигэр, аҕам өр кэмҥэ  Якутсельстрой тэрилтэ  Майатааҕы  875 №-дээх ПМК-тыгар биригэдьииринэн таһаарыылаахтык үлэлээбит. Ол туоһута – 1977 сыллаахха үлэлээбит Якутсельстрой трест салалтата аҕабар "Якутсельстрой трест бастыҥ наставнига" ааты иҥэрбиттэр.

            1978 сыллаахха Хараҕа оскуола тута сылдьан, баара эрэ 63 сааһыгар, ыараханнык ыалдьан, күн сириттэн муус устар 22 күнүгэр барбыт.

            Аҕам биһиги кэккэбититтэн барбыта номнуо 36 сыл буолла, ол эрээри аҕабын үөлээннээхтэрэ сытыары көнө майгылаах, кыыһырар диэни билбэт, сүрдээх үлэһит – саха киһитин мааныта этэ диэн билиҥҥээҥҥэ диэри ахталлар, саныыллар. 

ГРИГОРЬЕВ ИВАН ЯКОВЛЕВИЧ

(1910-1973 сс.)

Родился в 1910 году в Нахаринском наслеге. Рядовой, малограмотный, беспартийный. Призван в 1943 году в Забайкальский военный округ.

Демобилизован в 1945 году. В мирное время работал в колхозе «Правда», затем рабочим в реорганизованном совхозе имени Байкалов. Умер в 1973 году.

Награды: Медаль “За победу над Германией”

ГРИГОРЬЕВ  НИКОЛАЙ  ПРОКОПЬЕВИЧ

(1925-1950 сс.)

Николай  Прокопьевич  1925  сыллаахха  Мэнэ-Хаҥалас  оройуонугар  2-с  Наахара  нэһилиэгэр  (Арҕаа  Үрэххэ)  төрөөбүтэ. 1943  сыллаахха  17  саастааҕар  сэриигэ  ыҥырыллыбыта.

Бастаан  Белорусскай  фроҥҥа  9-с  мотострелковай  корпус  тимир  суолун  полкатыгар рядовой  саллаатынан  саҕалаабыта.  1945  сыллаахха  Кенигсберг  куораты  босхолооһуҥҥа  кыттыбыта  уонна  Кыайыыны  онно  көрсүбүтэ.  1945  сылтан  1947  сыллаахха  диэри  тимир  суол  станциятыгар  байыаннай  эшелоннары  харабыллааһыҥҥа  сылдьыбыта. 1950  сыллаахха  ыам  ыйын  15  күнүгэр  сержант  званиелаах  запаска  барбыта.

Аҕа  дойду  Улуу  сэриитин  актыыбынай  кыттыылааҕа, “Аҕа  дойду  Улуу сэриитин  2-с  степеннээх”  орден  кавалера,  “Кенинсберг  куораты  ылыы  иһин”,  “Германияны  Кыайыы  иһин”,  Жуков  уонна  элбэх  үбүлүөйүнэй  мэтээллэринэн  наҕараадаламмыта.

Николай  11  саастааҕыттан  колхозка  үлэлээбитэ,  сэрииттэн  кэлэн  баран,  механик-суоппарынан,  экономиһынан, плановай-экономическай  отдел  начальнигынан,  Чурапчы,  Мэҥэ-Хаҥалас  оройуоннарыгар  эт-үүт  комбинатын  директорынан  үлэлээбитэ.  Талааннаах  салайааччы  экономика  боппуруостарыгар  толлубакка  кыттара.

1978  сыллаахха  Мэҥэ-Хаҥалас  эт-үүт  комбинатын  директорынан  анаммыта.Ити  үлэлиир  кэмигэр  оройуоҥҥа  сүөһүнү  өлөрөр,  астыыр  пууҥҥа  аһы  харайарга,  тоҥорорго  тымныы  булуус  туттаран  үлэҕэ  киллэрбитэ.  Ити  сыл  оройуон  убаһатын  этэ  экспортка  Японияҕа  тахсыбыта,  эт-үүт  комбината  государственнай  былааны  толорон  социалистическай  куоталаһыыга  бастаабыта,  нэһилиэнньэ  араас  ассортименнаах  үрүҥ  аһынан  уонна  этинэн  быстыбакка  хааччыллара.

ГРИГОРЬЕВ ПРОКОПИЙ ЕГОРОВИЧ

(1922-1976 сс.)

            1922 сыл 1- кы  Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кыра үөрэхтээх. 1940 сылтан “Чараҥ” колхозка үлэлээбитэ. Кэлин Байкалов совхозка ыанньык сүөһүгэ бостууктаабыта уонна араас үлэҕэ үлэлээбитэ.  Сэриигэ 1942 сыллаахха ыҥырыллан барбыта, 1947 сыллаахха эргиллэн кэлбитэ.  Эрдэ ыалдьан өлбүтүнэн, ханнык фроҥҥа сэриилэспитин туһунан ахтыы ылыллыбакка хаалбыт. Кэлбит сылыгар кэргэн ылан 2 оҕолоох. “Германияны кыайыы иһин” мэтээллээх.

ГРИГОРЬЕВ СЕМЕН ДАВЫДОВИЧ

(1907-1963 сс.)

Григорьевтар дьиэ кэргэттэригэр иккис уол оҕонон 1907 сыллаахха төрөөбүтэ. Партията суох, рядовой, колхозка үлэлии сылдьан, 1944 сыллаахха сэриигэ ыҥырыллыбыт. Кини сэрии тиһэх сылларыгар ыҥырыллан, Варшава куораты босхолоспута, Берлиҥҥэ тиийэ сэриилэспитэ. Дойдутугар Кыайыы үктэллээх 1946 сыллаахха төннөн кэлбитэ. Эйэлээх олоххо Майаҕа олорон,  болуотунньугунан үлэлээбитэ.

Григорьев Семен Давыдович туһунан ахтыы

Аҕам, Григорьев Семен Давыдович – Охсордор удьуордара, 2-с Наахара нэһилиэгиттэн төрүттээх,  Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа.

1944 сыл бэс ыйын 16 күнүгэр, бэбиэскэ тутан, сэриигэ барбыт. 52-с  Кавалерийскай полкаҕа түбэһэр. Кыра үөрэх кэннэ, саа-саадах тутан, уоттаах-сэриигэ киирэр. Ол туоһута аҕам наҕараадаламмыт бойобуой мэтээллэрэ: “За освобождение Варшавы”, «За взятие Берлина», “За победу над Германией”, “За отвагу”.

Дойдутугар эргиллэн кэлээт, колхозка араас үлэҕэ үлэлээбитинэн барар.

1951 сыллаахха сэтинньи ыйга мин ийэбинээн Петрова Елена Егоровналыын, бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһэн, холбоһон ыал буолаллар. Урууларын “Күрүө таас” диэн сиргэ Рассолодаҕа тэрийбиттэр.  Ийэм, Петров Георгий Осипович (Халлааскы)  иитэ ылбыт кыыһа этэ. Рассолодаҕа олохсуйан, балаҕан дьиэ туттан, бөдөҥсүйбүт Ленин аатынан колхуос чилиэнэ буолар. Аҕам оччоҕо сааһырбыт, сытыы-хотуу бэйэтин кыанар киһи эбитэ үһү. Колхуос бары  үлэлэригэр таһаарыылаахтык үлэлиир. Отчут, масчыт, сылгыһыт, сибиинньэ  иитээччи, сүөһү  көрөөччү, бостуук.

Күһүн кыстыкка от сиэтэ диэн тыаҕа көһөрбүт. Ол курдук “Улуу сыһыыга”, Хара нэһилиэгин сиригэр. Биир дьыл “Талыйаҕа” сүөһү көрөн кыстаабыттара, оччолорго ыаллар бары эйэ дэмнээхтик  дьукаахтаһан олороллоро.

Аҕам үлэни кыайар, хоодуот, дьулуурдаах үлэһит буолан, өрүү хайҕалга сылдьара, махтал ылара, оройуоҥҥа колхуостаахтар сынньанар дьиэлэригэр баран, сынньанан кэлбитэ.

«Олус үчүгэй, сынньанным, үчүгэйдик аһаталлар, утуталлар, ыйааһыным эбилиннэ», - диир этэ ийэбэр. Аҕам майгытынан сайаҕас-элэккэй, көнө, кыыһырар диэни билбэт сытыары сымнаҕас, үөрүнньэҥ киһи этэ.

Билэр дьонун, биир дойдулаахтарын кытта үөрэ-көтө, кэпсэтэ-ипсэтэ сылдьара.

Аҕам, миигин кыра сырыттахпына, наар батыһыннара сылдьара. Атынан, ардыгар оҕуһунан бөһүөлэккэ барарбыт. Арай биирдэ маҕаһыыҥҥа киирдибит. Бэрэдэбиэспит аҕам биһигини көрөн баран:  «Оо, моҕотойдьут наахаралар кэллилэр», – диир. Уонна миэхэ ытыс муҥунан кэмпиэт биэрэр. Аҕам аах дорооболоһон, кэпсээн-ипсээн бөҕө. Бэрэдэбиэспит Наахараттан төрүттээх Кириллин Куока диэн аҕам табаарыһа этэ.

Аҕам сэриигэ сылдьыбытын туһунан мээнэ кэпсээбэт этэ. «Дьэ, бу нууччалыы билбэт накааһа баар эбит. Таах бар, кэл хоту сылдьар. Инники кирбиигэ сылдьан, арааһынай түгэннэр бааллара. Нууччалар иһэллэр диэн буолла да, бары саһан-куотан хаалаллара, сороҕор бэйэбитигэр саба түһэллэрэ», -  диэн кэпсиирэ.

Нуучча доҕотторун, хамандыырын олус үтүө дьон этилэр диэн санаан ааһара. Сэрииттэн кэлэригэр нууччалыы өйдүүр, кэпсэтэр эбитэ үһү. «Сэмэн нууччалыы саҥаран, кэпсэтэн соһуталыыра», -  диэн эдьиийэ ахтара.

Рассолодаҕа “Хоту мыраан” диэн сиргэ “Ленин” колхуос сибиинньэтин фермата баара. Онно улахан хотон, күрүө-хаһаа бөҕө баара. Аҕам сибиинньэ иитээччинэн үлэлээбитэ. Маслозаводтан, тэлиэгэлээх оҕуһунан бөлөнөх үүт аҕалара. Мин сайыһан, өрүү барсар этим. Сайын от үлэтигэр сыарҕалаах оҕуһунан от угаайылыыра. Оскуолаҕа киирбит сылбар, кыстыкка дьонум эмиэ сүөһү көрө Хаатылымаҕа “Арҕаа фермаҕа” көһөн таҕыстылар. Мин Хаатылыма оскуолатыгар бастакы кылааска үөрэнним.

Аҕам  ол кыһыны быһа куртаҕынан аалларан ыалдьан, үлэтин быраҕан көрдөрө барбыта. Кыстаан баран Рассолодаҕа көһөн киирэбит, балаҕаммытыгар олоробут. Балаҕан дьиэбитигэр ыалларбыт оҕолоро бары мустан оонньуур этибит. Тэлгэһэҕэ хачыал, велосипед, оонньуур арааһа, массыына, тырылыыр автомат баара. Уонна аҕам бойобуой мэтээллэринэн оонньуурбут. Онно кэтэҕэр тааҥка ойуулаах мэтээл баара. Ол “Хорсунун иһин” мэтээл буолуо. Инньэ гынан ол мэтээллэр сүппүттэр. Киниискэлэрин хойукка  диэри ийэм илдьэ сылдьар этэ. Ол эмиэ суох.

Аҕам улаханнык ыалдьан көрдөрөн, балыыһаҕа төрдүһүн киирэр. Устунан куоракка операцияҕа барар. Операция кэннэ үтүөрбэтэҕэ, күн-түүн бэргээн иһэрэ. Күһүөрү-сайын дойдутугар Наахараҕа көһөн тахсыбыт. Бу санаатахха дьонун-сэргэтин, аймахтарын дойдутун булларбыт эбит. Мин күһүн Наахара оскуолатыгар II кылааска үөрэнэ киирэбин. Балтым 4 саастаах этэ. Аҕам дойдутугар тахсан үөлээннээхтэрин кытта көрсөн, кэпсэтэн, сэһэргэһэн арыый ама буолар. Арай биирдэ, сэрии туһунан ахтыһан, күө-дьаа буолан кэпсэппиттэрэ. Мин аҕам саҥата суох олорон, ону-маны истэ сатаан баран:  «Ол эһиги биирдэ уокка киирэн таҕыстаххыт, оттон биһиги хастыыта эмит уоттаах сэриигэ кыттыбыппыт», – диэн дьонун саҥата суох ыыталаабыта. Дьоммут: «Ээ, кырдьык оннук ээ», - дэспиттэрэ. Аҕам бэрт сотору Наахара балыаһатыгар эмтэнэ киирбитэ уонна ыарыыта бэргээн ахсынньы ый 14 күнүгэр 1963 сыллаахха өлөн олохтон туораабыта.

Биһиги, оҕолоро, эйэлээх кэмҥэ үөрэнэн, сөбүлүүр идэбитин баһылаан, ыал буолан, пенсияҕа тахсан олоробут. Ол курдук аҕам 11 сиэнэ, 14 хос сиэннэрэ олоҕун тымыр сыдьаан ыччаттара салҕыыллар.

                                                                       Ахтыыны суруйдум уола Сэмэн Григорьев.

ДУЛОВ КОНСТАНТИН СЕРГЕЕВИЧ

(1922-1992 сс.)

            1922 с. Илин-Хаҥалас улууһугар  билиҥҥитэ Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар  2-с Наахара  нэһилиэгэр  төрөөбүтүм.  Сэттэ  кылаас  үэрэхтээхпин.  1961 сылтан  ССКП  чилиэнэбин.  1977  сылтан  пенсионербын.

            Кыһыл  армия  кэккэтигэр  ыам  ыйыгар  1943  сыллаахха  ыҥырыллыбытым.  Илин  Забайкальеҕа  Монголия  таһыгар  209-с стрелковай  дивизияҕа,  770-с  стрелковай  полкаҕа  пехотаҕа  сулууспалаабытым. Алта ыйдаах  младшай  командирдары  бэлэмниир  оскуолаҕа  үөрэнэн  младшай  сержант  званиетын  ылбытым. 1945  сыллаахха  атырдьах  ыйын  9-с  күнүттэн  балаҕан  ыйын  2  күнүгэр  диэри  японскай  империалистары  кытта  сэриигэ  кыттыбытым.  Сэрииттэн  эргиллэн  баран  1946  сыллаахха  үс  ыйдаах  ВНОС (Воздушное  наблюдение оповещение  связи)  начальниктары  бэлэмниир  курсу  бүтэрэн  бэс  ыйыттан  сэтинньи  ыйга  диэри  пост начальнигынан  үлэлээбитим. Онтон  1946  сыл  сэтинньи  ыйга  дойдубар  демобилизацияланан Якутскайга  1947с. кэлбитим. Манан  мин  сулууспам  түмүктэммитэ.

Наҕараадаларым: Аҕа дойду 2-с степэннээх  ордена, “Японияны кыайыы  иһин”,  ,  “Үлэҕэ  килбиэнин  иһин”,  Үлэ ветеранын  мэтээллэрэ, Ленин  төрөөбүтэ  100  сааһын  туолбут юбилейнай  мэтээлэ.

ДЬЯЧКОВСКИЙ НИКОЛАЙ КУЗЬМИЧ

(1920 – 1984 сс.)

Родился в 1920 году в 1 Женкомском наслеге, Орджоникидзевского района.

Рядовой, член КПСС, имеет 4 класса образования. Призван 3 июня 1943 года, демобилизован 20 марта 1946 года, с ранением в ногу и переломом пятки. Служил в Забайкальском военном округе, 770 стрелковом полку, в 152 артиллерийской бригаде. В мирное время работал токарем в реммастерской.

               1920 сыллаахха Арҕаа Хаҥалас  1 Дьөппөн нэһилиэгэр төрөөбүтүм. Армияҕа 1943 сыллаахха барбытым. Илин Забайкальскай  байыаннай уокурукка 770-с стрелковай полкаҕа, 1943-1945 сылларга автоматчиктар роталарыгар сылдьыбытым.

                Армияттан кулун тутар 20 күнүгэр 1946 сыллаахха дойдубар кэлбитим.

                1945 сылга Японияны кытта сэриигэ МНР Чойбалсан куоратынан, Кытай сиринэн киирбиппит. Советскай Армия автоматчиктара самоходнай орудиянан Кытай дэриэбинэтигэр киирбиппит. Өстөөхтөр утарсыбакка куоппуттара, 8 японеһы билиэн ылбыттара. Эленсин куораты уҥуордаан Японияҕа киирэн баран төннүбүппүт. 152 №-дээх артиллерийскай биригээдэҕэ  сулууспалыы сылдьан, орудие туруоруутугар аҥар атахпын тоһуппутум.

        Дойдубар кэлэн, Байкалов совхоз өрөмүөннүүр мастырыскыайыгар ууһунан үлэлээбитим.

 Наҕараадалара: «За победу над Японией», «20-летие победы в Великой Отечественной войне 1941-1945гг.», «50 лет Вооружённых сил СССР» мэтээллэр, «25 лет победы в Великой Отечественной войне 1941-1945гг.» бэлиэ.

ЕРМОЛАЕВ ИППАТИЙ ИВАНОВИЧ

(1905-1974)

Родился в 1905 году в Нахаринском наслеге. Рядовой, беспартийный, малограмотный.  Призван в 1943 году, служил 851 Хинганском полку, стрелком до 1945 года. Демобилизован в 1945 году. Умер в 1974 году.

Награды:  медали «За победу над Японией», “За доблестный труд в годы ВОВ”, «20 лет победы», «50 лет ВС СССР».

ЗАХАРОВ ИРИНАРХ МИХАЙЛОВИЧ

(1901-1964сс.)

Аҕам Иринарх Михайлович  Захаров  1902  сыллаахха ахсынньы  11  күнүгэр иккис  Наахара  нэһилиэгэр дьадаҥы  дьиэ кэргэҥҥэ  бэһис  оҕонон  төрөөбүт. Олохтоох  аҕабыыт  таҥара  халандаарыгар  сөп  түбэспитин  быһыытынан, Иринарх  диэн  ааттаабыт.

            Чомойо  кыстык  өтөҕө  бүөрүн  халдьаайыта, сайылыга  Синньигэс  диэн  сиргэ  этилэр.  Кини  ыраахтааҕы  былааһын  саҕана  төрөөн  үэрэх  диэни  билбэтэҕэ.  1930  сыллаахха  “Бэлбэрэ”  диэн  колхозка  чилиэнинэн  киирбит. Ити кэмҥэ колхоз  председателинэн  Иннокентий  Дмитриевич  Платонов  үлэлээбит.  Колхоз  киинэ Чараҥҥа  турбут. Үөлээннээҕэ  Илья  Иванович  Керемясов  кэпсээбитинэн, аҕам  Иринарх Михайлович  бэрт  олохтоох  тыллаах-өстөөх, холку, дьиппиэн  майгылаах  киһи  эбит. Колхоз  ыарахан  үлэтин  эҥкилэ  суох  толорбут.  От үлэтигэр  охсооччунан,  кыдамаһытынан таһаарыылаахтык  үлэлээбит.  Ат  косилкатынан  оҕустарары  үчүгэйдик  баһылаабыт,  сухаһытынан  сураҕырбыт. 1931  сыллаахха  Куталаахха  кыстык  ферма  үлэҕэ  киирэн,  аҕам  кыһынын  үс  оҕуһунан  от  тиэйэн  солбуллубат  үлэһитинэн  буолбут. “Стахановец”, “Ударник”  диэн  ааттар  арахсыспат  аргыс  буолбуттар.  Колхоз  кэҥээн  “Күөдүй»   диэн  саҥа  ааттаммыт.  Онтон  сэрии    саҕана  «Күөдүй» колхоз  «Коммуна»  диэн  уларытыллан  ааттаммыт.

            Аҕам  1942  сыллаахха  Арҕааҥҥы  фроҥҥа  танковай  сэриилэргэ  сулууспалаабыт. Сэриилэһэ  сылдьан  атаҕар улаханнык  бааһыран,  госпитальга  уһуннук  эмтэнэн,  салгыы  тыылга  сулууспалаан  баран,  1945  сыллаахха  хорсуннук  сэриилэспитин  туоһулуур  икки  бойобуой  мэтээллээх,  этэҥҥэ  эргиллэн  кэлбит. Сэрииттэн  кэлээт,  колхоз  үлэтин  үөһүгэр  баар  буола  түһэр.  Табаарыстара, биир  дойдулаахтара  кэпсииллэринэн,  ханнык  да  ыарахан  үлэттэн  толлон  турбатах, салалта  ханна  ыытарынан,  биир  тылы  утары  эппэккэ,  баран  иһэр  идэлээх эбит. Үлэҕэ  кыайыгаһа,  сатабыла  бэрт  буолан,  уонна  бэйэтин  майгыта  үчүгэй  буолан  дьон  олус  сөбүлүүр  эбит. Кыһыҥҥы  бытарҕан  тымныыга, сайыҥҥы  өҥүрүк  куйааска  өрөбүлэ, уоппуската суох, быһата,   биирдэ  олорон  турбакка,  ыарахан  үлэҕэ үлэлээһин тустаах  киһиттэн  улахан  дьулууру  ирдиирин  ким  барыта  өйдүөн  сөп  дии саныыбын.

            1949  сыллаахха  ийэбинээн  Прокопьева  Варвара Егоровналыын  холбоһон  ыал  буолбуттар. Ити сылларга  кини  Алдаҥҥа  колхоз  сыыппаратыгар  таһаҕас  таһыытыгар сылдьыбыт. Арыгыны  олох  испэт  буолан,  биир  үксүн  ыарахан  үлэни  кыайар  буолуохтаах. Холобура,  Алдаҥҥа  барыыга  биирдии   киһиэхэ 4-5  аты  туттараллара  үһү. Маны барытын  көрөн-истэн, ыарахан таһаҕаһы  бачча  ыраах  тиэрдэн  кэлии  сүрдээх  улахан  үлэттэн  тахсар. Аҕам  бииргэ үлэлээбит  табаарыстара  Еремей  Прокопьевич  Платонов, Евдокия  Михайловна  Платонова  уонна  Гаврил  Гаврильевич  Матвеев  миэхэ  итинник  кэпсииллэр  этэ. Аҕам  Иринарх  Михайлович  Захаров  1965  сыллаахха  өлбүтэ. Онон  кини  сэрии  ветеранын  быһыытынан  хайҕанар, чиэстэнэр  диэни  билбэтэҕэ.  Кини  олоҕун  уола,  биэс  сиэннэрэ,  икки  хос  сиэннэрэ  салгыыбыт.

Виктор Захаров, Майа  сэлиэнньэтин  олохтооҕо

ИГНАТЬЕВ ДМИТРИЙ НИКОЛАЕВИЧ

(1912-1993 сс.)

       1 Белорусскай фроҥҥа иккитэ ыҥырыллыбыта. 62-с гвардия кавалерийскай полкатыгар сулууспалаабыта. Аҕа дойду сэриитин 2-с степеннээх орденнаах, “Германияны кыайыы иһин” мэтээллээх.

ИГНАТЬЕВ ДМИТРИЙ ПРОКОПЬЕВИЧ

(1918-1993сс.)

Буойун  биографията

Игнатьев  Дмитрий  Прокопьевич  1918 сыллаахха  Мэҥэ-Хаҥалас  оройуонугар  Наахараҕа  төрөөбүтэ.Бииргэ  төрөөбүттэр   төрдүө  этилэр,  бары  уолаттар,  кини  иккис  оҕо. Убайа  Николай  Прокопьевич төрөөбүт  нэһилиэгэр салайар  үлэҕэ  сылдьыбыта, быраата  Еремей  Прокопьевич – “РСФСР  үтүөлээх  механизатора”, кыра  быраата  Иннокентий  Прокопьевич  “Саха  АССР  үтүөлээх  учуутала”, Намҥа  олорор.  Миитэрэй  аҕата  армияҕа  барыан  иннинэ өлбүтэ,  ийэтэ  Огдоочуйа 70-с  сылларга.  Дмитрий  Прокопьевич  армияттан  эргиллэн  кэлэн,  кэргэннэнэн  4  оҕолонор,  кыра  уола  биирдээҕэр  кэргэнэ  өлөн,  оҕолорун  соҕотоҕун  иитэ  хаалар. Оҕолоруттан  билигин  3 оҕо баар, улахан  уола  70-с  сылларга  өлөр,  иккис  уола  Прокопий  Дмитриевич  Таатта  оройуонугар  Баайаҕа  орто  оскуолатын  директора,  идэтинэн  физик-математик,  кыыһа  Дария  Дмитриевна   идэтинэн  ветеринар,  билигин  Дьокуускай  куоракка  олорор,  кыра  уол  Семен  Дмитриевич Майаҕа  үлэлиир.  Дмитрий  Прокопьевич  билигин  15  сиэн  тапталлаах  эһэтэ. Кэлин  мин  ийэбин  Матрена  Кирсановна  Сильвестрованы  кытта  холбоһон  20-чэ  сыл  иллээхтик  олорон  кэлбиттэрэ, ийэм  уолаттара  атахха  туралларыгар  күүс-көмө  буолбута,  бэйэтэ  балыыһаҕа  таҥас  сууйааччынан  үлэлээбитэ. Дмитрий  Прокопьевич өр  кэмҥэ  эҥкилэ  суох  үлэлээбитин  сыаналаан  мясокомбинат  1987  сыллаахха,  саҥа  тутуллубут дьиэттэн  биэрэн кыһалҕата  суох  олоробут (ууга, маска), махталбыт  улахан.

        Кылгас  биография сурулунна

 буойун  ииппит  кыыһын  Сильвестрова

 Акулина  Анемподистовна тылыттан ,

ЦРБ  медсестрата. Ыам  ыйын  14  күнэ,  1993с.

ИГНАТЬЕВ ЕРЕМЕЙ ПРОКОПЬЕВИЧ

(1920-2001сс.)

Мин  1943 сыллааха  ыам  ыйын  25  күнүгэр  армияҕа  барбытым, миигин  кытта  Михайлов  Прокопий  Константинович, Григорьев  Иван  Яковлевич,  Гаврильев Савва  Захарович, Игнатьев Д.М, Тимофеев, Федоров Сергей Кириллович  барбыттара Барыбытын  Борисов, Оконешников Герасим Иванович, Пивоварова Фекла Павловна  илпиттэрэ. Бестяхха  сатыы,  өрүһү  борохуотунан  Усть-Кутка  диэри,  онтон  Заярскайы  массынанан, Иркутскайга  диэри  тимир суолунан  айаннаатыбыт.  Харонор  станцияҕа  биир ый  үөрэнэн  баран  присяга  ыллыбыт,  онтон  байыаннай  чаастарга  ыыттылар. 1941  сыл  отдельнай  байыас  буоллубут. Онтон  эмиэ  атын  чааска, 892-с  стрелковай  полкаҕа, 298-с  стрелковай  дивизияҕа,  36-с  армияҕа  пулеметчигынан  сырыттым.  Полк  командира  полковник  Скворцов,  дивизия  командира  Гусев  этилэр. Станковскай  пулемету  сылы  быһа  үэрэттилэр. Сэрии  буолуохтаах  диэн  этэллэрэ,  онон  билэр  этибит  туохха  барарбытын. 

Биһигини  2-с  Забайкальскай  фроҥҥа  биэрбиттэрэ.  Кимэн  киирии  иннинэ, сарсыарда  5  чаастан  артиллериянан ытыалаабыттара, самолетунан  буомбалаабыттара,  барыта  хап-хара  буруо,  күл-көмөр  буолбута,  онтон  дьэ атаакаҕа  киирбиппит. Биһиги  станковай  пулеметпутун  иккиэ  буолан  соһон  пехотаны   куоттаран  өстөөх  окуопатыгар  тиийбиппит  уонна  куораты  ытыалаан  хас  да  лиэнтэни  таһаарбыппыт  уонна  ханна  дьоннор  хамсыыллар, сырсаллар  да  ытан  субурутан  иһэбит.  Олохтоох  нэһилиэнньэни,  кытайдары  барыларын атын  сиргэ  көһөрбүт  этилэр, оттон  японнар  сааларын-сэптэрин  быраҕан чугуруйан  испиттэрэ.  Китай  норуотун  халаан-талаан  олорбут, Кункузиялары  сэриилии  биһиги  ротабытын  ыыппыттара.  Командирбыт  старшай лейтенант Жудолбаев  аҥаар  кырыытыттан  кыргарга  приказ  биэрбитэ.  Биһиги  куобахха  хаамар  курдук  хааман  иһэбит, ким  көстүбүтү  барытын  ытыалаан  иһэбит. Биһиги  үһүө  буолан  биир  муннукка  аттаах  кунгуһу  көрсө  түспүппүт  да  үһүөн  ытыалаан   кинини  өлөрбүппүт.  Биир  дэриэбинэҕэ  разведкаҕа  сылдьан  15  киһини  булбуппут. Олору  хонууга  таһааран,  туруортаан  баран,  ытыалаан  кэбиспиттэрэ, олор  истэригэр  биир  дьоппуоннуу  саҥарар  нуучча  киһитэ  баара. Ити  курдук  1 ый  устата  японецтары  сойуолааһыҥҥа  сылдьыбыппыт,  уопсайынан, Чан-Чунь  куоракка  алта  ый  курдук  сулууспалаабытым,  ол  сылдьан демобилизацияланан  дойдубар  1946  сыл  бэс ыйын  3  күнүгэр  кэлбитим.

Наҕараадаларым:  Аҕа дойду сэриитин 2-с степеннээх ордена, “Японияны кыайыы иһин”, “Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллэрдээх. Саха АССР НХ үтүөлээх үлэһитэ. Мэҥэ-Хаҥалас улууһун бочуоттаах гражданина.

ИСАКОВ ВАСИЛИЙ ВАСИЛЬЕВИЧ

(1910-2002сс.)

Мин  1941  сыл  балаҕан  ыйын  7  күнүгэр  Майаҕа  ыҥырыллан  киирбитим.  Алын-Бэстээххэ  массыынанан,    куораттан  Осетровоҕа  диэри  борохуотунан  ый  кэриҥэ  айаннаан  тиийбиппит,  онтон  массыынанан  Заярскайга, салҕыы  борохуотунан  Ангара  өрүһүнэн  Иркутскайга  тиийдибит.

Иркутскайтан  Мальтаҕа  диэри  тимир  суолунан  байыаннай  чааска  тиийэрбитигэр  хаар  түстэ.  Онно  биир  дьиэҕэ  аһа  суох  икки  хоннубут,  онтон  станцияттан  мас  таһан  400  киһиэхэ  казарма  оҥорбуппут.  Олунньу  6  күнүгэр  диэри  байыаннай  үөрэхпитин  бүтэрдибит,  кулун  тутар  1  күнүгэр  фроҥҥа  айаннаатыбыт.  Тиийээт  да  сэриигэ  киллэрдилэр.  2-3  киһи  араанньа  буолла,  самолеттар  кэлэн  буомбалыыллар,  сарсыныгар  тыаҕа  саһыардылар,  онно  ураһа  туттубут,  9  чыыһылаҕа  диэри  олордубут.  Онно  биир  киһи  балтараа суукка сүтэ  сылдьыбыта,  ону  дизертир  диэн  трибуналга  сууттаан,  ытан  кэбистилэр.  10  чыыһылаҕа, саа-сэп  ылан,  сэриигэ  киирбиппит.  Инники  землянкаҕа  буулдьа  ортотунан  киирэн  сыттыбыт.  Халлаан  сырдаабытын  кэннэ,  иннибит  диэки  киирдибит.  Немецтэр  ыта  сыталлар,  биһиги  танкаларбытын  батыһаары  мээнэ  ыппаппыт,  онно  биир  күн  сыттыбыт.

Биһиги  немецтэр  окуопаларыгар  тиийдибит:  икки  немец  өлө  сытар,  ол  сыттахпына,  ойоҕостон  граната  бырахтылар  да  үһүөн  буралла  түстүбүт.  Биир  киһибит  атаҕын таптарда,  биһиги  иккиэн  илиибитигэр  араанньа  буоллубут.  Атаҕар  араанньалааҕы  хааллардыбыт,  санитар  ылар  үһү,  биһигини  санчааска  барын  диэтилэр.  Мин  нууччалыы  билбэппин ,  киһим  билэр.  Айдааран - айдааран  санчааска  кэллибит,  киирбиппитин  көрөн,  түөспүтүгэр  номер  сыһыардылар. Онно  икки  хоннубут,  бастакы  көмөнү,  бэрэбээскэтин,  оҥордулар.

Үһүс  күммүтүгэр  уочараппыт  кэлэн,  массыынанан  тимир  суол  станциятыгар  тиийдибит.  Онно  биир  дьиэҕэ 2-3  хоннубут.  Онтон,  поезд  кэлбитигэр,  Вологда  уобалаһыгар  Череповец  куоракка  тиийдибит.  Икки  ый  эмтэнэн  үтүөрбэтим,  снимокка  көрөн,  осколка   хаалбыт  диэн  хос  операция  оҥордулар,  Алтайскай  кыраайга    госпитальга  сыттым.  Онно  икки  ый  эмтэнним,  ол  кэнниттэн  фроҥҥа  ыытардыы  выписка  биэрдилэр.

Куорат  военкоматыгар  төрдүө  буолан  тиийбиппит  икки  киһи  фроҥҥа  барда,  биһигини  дойдубутугар  ыыттылар.  Онно  поеһынан  айаннаан,  Иркутскайга  кэлэн  баран,  хайдах  барбытым  курдук  айаннаан  дойдубар  кэлэбин. 1944  сыл  бэс  ыйын  7  күнүгэр  сэриигэ  хос  барабын.

Майаҕа  атынан  киирбитим,  онтон  Бэстээххэ  сатыы,  куораттан  борохуотунан  барбытым.  Массыынанан    Заярскайга  тиийэбит,  Мальтаҕа  сатыы  барбыппыт.  Карантиҥҥа  15  хонук  сыппыппыт,  ол  сытан  Васильев  Алексейы  көрсөн,  бииргэ  сылдьыах буолбуппут.

Биһиги  илин  Монголияҕа  Кяхтаҕа  тиийдибит,  онно  Сеналга  диэн  сиргэ  сылгы  көрөр  буоллубут. Вагоҥҥа  угуллубут  аттары  көрөн  арҕаа  Польшаҕа  айаннаабыппыт.  Биир  киһи  биэс  аты  көрөр.  Мин  Алексейдыын  бииргэ  10  аты  көрөн  айаннаатыбыт.  Границаны  туорааһыҥҥа  зенитка  бөҕөнү  вагон  үрдүгэр  олордубуттара,  онтон  тиийэн  баран,  тыаҕа  илдьэн  дал  оҥорон  аһаттыбыт.  Онно  ый  курдук буоллубут. Сайын  отууга,  кыһын  дьиэҕэ  олорор  этибит.  Аттары  поляктар  конюшняларыгар  киллэрдибит,  тымныйбытын  кэннэ аттары  фроҥҥа  атаарбыппыт.  Висла  өрүс  таһыгар  фроҥҥа  тиийбиппит,  өрүс нөҥүө  немецтэр бааллара, ол иһин  траншеяҕа  сытан  хардарыта  харабыллыыбыт.

Тохсунньу  1  күнүгэр    танкалары  муостанан танкалары өрүһү туораттыбыт.  Варшаваны  тохсунньу  15  күнүгэр  босхолообуппут.  Германия  сиригэр  тиийэн,  хас  да  куораты  босхолообуппут.

Берлиҥэ диэри  20  км  хаалбытын  кэннэ,  араанньа  буолбутум. Бу  сырыыга  өттүкпэр  табыллыбытым.  Миигин  санитардар  санчааска  илпиттэрэ  уонна  кулууп  сценатыгар  сытыарбыттара,  онтон  дьону  тиэйэн  барбыттар  этэ.  Мин  биир  нууччалыын  хаалбыт  этибит.  Госпитальга  2  ый  кэриҥэ  эмтээбиттэрэ,  онно   караульнай  помещениеҕа  олорон  госпиталы  харабыллаабытым.

Штенг  диэн  Германия  куоратыгар харабылга, конюшняҕа  сылдьыбытым. 1945  сыл  сэтинньигэ  демобилизацияланан,  дойдубар  1946  сыл  олунньуга  кэлбитим. Сулууспалаабыт  чаастарым  нүөмэрдэрэ  бастакы  барыыбар  125 - с стрелковай  полкаҕа стрелок,  Ленинградскай  фронт,  иккис  барыыбар  55-с  кавалерийскай  полкаҕа кавалерист, Жуков  генерал  армията  этэ.

Наҕараадаларым: Аҕа дойду сэриитин 2-с степеннээх, Албан аат 3-с сиепеннээх ордена, “Германияны кыайыы иһин”, Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллэрдээх. Мэҥэ-Хаҥалас улууһун бочуоттаах гражданина.

                                                 Ахтыыны  ыллым  Никифоров Василий Давыдович. “

КЕРЕМЯСОВ ИЛЬЯ ИВАНОВИЧ

(1921-2003 сс.)

Мин 1921 сыллаах төрүөхпүн, орто үөрэхтээхпин, ССКП чилиэнэбин. Билигин мясокомбинакка приемщигынан үлэлиибин. Сэрии уонна үлэ ветеранабын, пенсионербын.

Мин Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии бириэмэтигэр 21 саастаах эдэр уонна холостуой уол этим.

1942 сыллаахха бэс ыйыттан үлэ фронугар Тиксиигэ портка уонна Сангаарга шахтаҕа 1943 сылга диэри  үлэлээбитим. 1943 сыл бэс ыйыттан дьиҥнээх военнай сулууспаҕа ыҥырыллан, Илин Япония кыраныыссатыгар тиэрдиллибитим. Советскай – японскай кыраныыссаҕа икки сыл военнай үөрэҕи үөрэнэн баран, 1945 сыл атырдьах ыйын 8 күнүгэр Маньчжурияҕа японнары утары сэриигэ киирсибитим. Китайдары босхолооһуҥҥа Японияны утары биир ый устата сэриилэһэн, икки улахан оборонаны ыламмыт, Квантунскай Армияны урусхаллаабыппыт уонна Харбин куоракка тиийэ сатыы пехотанан барбыппыт.

Сэрии аата сэрии, сэриилэһэр кэммитигэр өлүү-сүтүү да баар буолара, арааһынай күчүмэҕэй быһылааннарга түбэһэр этибит да, олортон барытыттан этэҥҥэ ордон, төрөөбүт дойдубар 1946 сыллаахха атырдьах ыйыгар эргиллэн кэлбитим.

Наҕараадаларым: Аҕа дойду сэриитин 2-с степеннээх ордена, “Японияны кыайыы иһин”, “Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллэр, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун бочуоттаах гражданина.

Үс төгүллээх бочуоттаах гражданин.

         Керемясов Илья Иванович 1921 сыллаахха Мэҥэ улууһун Тараҕай нэһилиэгэр Уччус аҕа ууһугар төрөөбүтэ. Аҕатынан төрүттэрэ Кэрэмэстэр, дьадаҥы буолан сэбиэт былааһын тууһугуран туран көмүскээбиттэр, сорохторо олохторун толук уурбуттар. Ийэтинэн өттө ааттаммат кэмтэн удьуор улахан ойууттар, тастыҥ убайа Никита Петрович Яковлев – Куруппа ойуун сахаҕа философскай өйү-санааны тарҕаппыт Кулаковскай, Софронов (Алампа) кэнниттэн үһүс киһинэн ааҕыллар. 7 саастааҕар, ийэтэ кэргэн тахсан, Наахараҕа кэлэр. Ииппит аҕата Андрей Саввич Григорьев 25 сыл көмүстээх Бодойбоҕо приказчиктаабыт, онно тиийбит Наахараларга күүс-көмө буолар, бэйэтин кэмин биир прогрессивнай – продвинутай дьиҥнээх Наахара киһитэ. Кини оччотооҕу Россияны аймаабыт, историяҕа киирбит “Ленскэй расстрелы” көрбүтэ. Тобуллаҕас, сытыы өйдөөх уол Наахара 7 кылаастаах оскуолатын бүтэрэн,  Якутскайдааҕы кооперативнай техникуму товаровед идэлээх бүтэрбит сылыгар сэрии буолан, однокурснигын Тимофей Сметанин ( суруйааччы, кинини арҕаа фроҥҥа ыыталлар) оннугар Тиксии муора пордугар кэлбит. АХШ көмөтүн сүөкэтэр үлэҕэ сылдьар. Манна трудовой фронт диэҥҥэ тиийбит элбэх Наахара дьоно кини салайыытыгар сылдьан үлэлииллэр.

      1943 сыллаахха уоттаах сэриигэ ыҥырыллан Маршал Родион Малиновскай командующайдаах, Сталин доҕоро грузин Кучава комбаттаах Хинган – Хайлар – Харбин туһаайыытынан горнай стрелок быһыытынан Китайы босхолуур, 1 мөлүйүөннээх Квантунскай армияны үлтүрүтүһэр. Сэрииттэн кэлээт араас үлэҕэ сылдьар. Олохтоох оскуолаҕа старшай пионервожатайдыы сылдьан, Тиэлигиттэн мамонт төбөтүн музейга тиэйэн аҕалбыта. Онно кэргэн буолуохтаах кыыһын Феня Михайлованы билсибитэ. Олохтоох сельпоҕа старшай товароведынан үлэлии сырыттаҕына, сельпо салалтата кооперация баайын уоран сиэн, уһун болдьоххо хаайыыга конвойданан барбыта. Манна кини чахчы кыттыспатах чиэһинэй киһи – специалист буолан хаалбыт, “Коммуна” колхозка дьоно председателинэн талбыттар. Кэлин хонуу, оҕуруот биригэдьииринэн үлэлээбитэ. Сельскэй кулуупка сэбиэдиссэйдии сылдьан, элбэх спектакыллары туруоран, ыаллыы нэһилиэктэргэ гастроллуу бараллара. Бастыҥ артистара Виктор Прокопьев, Егор Куприянов этилэр. Коммунист уонна үөрэхтээх буолан “Бэрэ” ферматыгар полит-үөрэх ыытара. Якутскайга паровой локомотив машиниһын идэтин ылан Төҥүлү электростанциятыгар машинистаабыта,  Сталин өлбүтүгэр траурнай гудок биэрбитэ.

       Табаарыстыы суут председателинэн ордук мааһа табыллан үлэлээбитэ, дьон-сэргэ убаастабылын ылара, элбэх бытовой иирсээннэри сөптөөхтүк быһаарара, күлүүс хаайыытыгар да тиийиэхтээхтэри тохтотолообута баара...

       Партия райкомун направлениетынан Майатааҕы киин бойняҕа эти тутар маастарынан киирэн, Челябинскай куоракка анал үөрэҕи бүтэрбитэ. Оройуон совхозтарын кэрийэ сылдьан, сүөһүлэрин тутара. Төрөөбүт совхоһугар “ыалдьан” тойотторуттан сэмэлэнэрэ, онон “Байкалов” совхоз Советскай Союзка бастыырыгар кини өҥөтө баара өйдөнөр. Ленскэйтэн, Якутскайтан эт тиэйэ кэлбит нуучча, араас омук мургуннарын араас угаайыларыгар киирбэккэ, бэйэтин хайа да өртүнэн сэнэппэккэ, бэйэлэрин тылынан-өһүнэн, сытыы юморынан хардары анньан салыннартыыра.  Үөрэхтээх товаровед буолан, суотун-учуотун кыайа тутара, айылҕаттан суруксута көмөлөһөн, бухгалтериятыгар бастакынан отчуоттуура, атыттарга көмөлөһөрө.

        “Колхоз кырдьыга”, “Ленинскэй знамя”, “Эркээйи” хаһыаттарга активнай селькор этэ. Наар үчүгэйи, дьону хайҕаан суруйара, нэһилиэк дьоһун-мааны дьонун сырдатара.

         Тамада быһыытынан балачча биллэрэ. Сыыс тылы олох туттубатынан уратылаах этэ. Культура министринэн үлэлээбит атаһа – аймаҕа Дмитрий Климентов юбилейын дьоллоох Дьокуускай килбэйэр киинигэр, саха саарыннара, салайааччылара мустубут дьоро киэһэлэрин салайан ыыппыта. Биир ыал кыыстарын сыбаайбатыгар тамадалыы сырыттаҕына, ыал ийэтэ “оҕонньору  эрэ хайгыыгын” диэн кырбыы сатаабыта анекдот буолан кэпсэнэр.

          Сиэн быраата, саха эстрадатын аҕата Юрий Платонов үлэтин саҕалыырыгар Сочи, Гурзуф куораттар рестораннарыгар үлэлиир музыканнары илдьэ кэлэрэ. Кинилэри Наахара ытык сиригэр этэн-тыынан, айах тутан көрсөөччү таайа Илья Иванович буолара. Хара муора биэрэгин арааһы билбит-көрбүт эрэттэрэ “Ну, у тебя дядя, Юра!” диэн сөҕөн – махтайан этиэхтэрэ дуо...

       Төрөөбүт нэһилиэгэ “Тараҕай” историческай аатын төннөрүүтүн бастакынан туруорсан хаһыакка суруйбут кини этэ.

       Үөлээннээхтэрэ кэпсииллэринэн илиитигэр лаппа сэниэлээх уол эбит. Перекладинаҕа 80 киилэ ыйааһыннаах киһи “солнце” диэн гимнастическай упражнениены оҥорон сөхтөрөр эбит. Ыһыахтарга курдаһан тустара, быанан тардыһыыга бастаан мүһэ сиирэ. Кэлин “Мясомолпром” республиканскай ыһыахтарыгар Мэҥэ аатын канат, мас тардыһыытыгар ситиһиилээхтик көмүскүүрэ. Үҥкүүнү – ырыаны сэргиирэ, бэйэтэ кытта сатыыра. Аймахтара Марфа Колесова, Юрий Платонов, кынна Иван Степанов народнай артист буолалларыгар моральнай өттүнэн өйөбүл буолара, ситиһиилэриттэн үөрэрэ, астынара. Наахара миэхэ дьолу тосхойдо диирэ. Эбэтэ төрүт-уус Наахара Никаноровтар кыыстара эбитэ үһү.

       Биһиги аҕабыт Керемясов Илья Иванович сэрии, үлэ, партия, эт-үүт промышленноһын ветерана, Наахара, Нөөрүктээйи нэһилиэктэрин, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун бочуоттаах киһитэ, кырдьаҕас аҕа ууһун старейшината толору дьоллоох олоҕу олорбута.

       Киэҥ нэлэмэн Сахабыт сирин араас улуустарыгар кини ыччаттара, биһиги саха ыраахтааҕыта Тыгын Дархан охсор илиитэ, тэбэр атаҕа буолбут дохсун санаалаах Най Хара (Наахара) боотурдарыттан, саха төрүт сириттэн, тымыр-сыдьаан тардыылаахпыт диэн дорҕоонноохтук этэллэрэ куһаҕан дуо? Ама...

Ахтыыны суруйдум улахан уола Артем Ильич Керемясов, Республика норуотун үөрэҕириитин туйуна. Нуучча Географическай обществотын дьиҥнээх чилиэнэ. Военно-патриотическай иитии ветерана.

КИРИЛЛИН ИННОКЕНТИЙ ГЕОРГИЕВИЧ

(1908-... сс.)

Мин 1908 сыллаахха сэтинньи ый 10 күнүгэр 2-с Наахара нэһилиэгэр дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтүм. Аҕам Кириллин Егор Тимофеевич бу нэһилиэккэ коллективизацияны тэрийсибит киһи. 1920 сыллаахха Наахаратааҕы церковнай-приходской оскуолаҕа үөрэммитим. 1925-1927 сылларга Ороссолуодатааҕы киин оскуолаҕа үөрэммитим. Онтон 1927 сыллаахха Наахаратааҕы кредитнай товариществоҕа  секретарынан үлэлээбитим. 1928-1929 сылларга старшай нарядчигынан Незаметинскай көмүс хостуур приискатыгар Алдан  улууһугар үлэлээбитим. 1930 сыллаахха Томмот куоракка улахан дьону грамотаҕа үөрэтэн учууталлаабытым. 1930- 1942 сылларга Томмокко сир инструкторынан, секретарынан, сир отделын сэбиэдиссэйинэн, райисполком солбуйааччытынан үлэлээбитим. 1942 сыллаахха Алдан куорат исполкомун председателин солбуйааччытынан, онтон 1943 сыллаахха Учур райисполкомун председателинэн. 1946 сыллаахха Алдан окружной исполкомун председателинэн, 1947-1963 сылларга Алдан оройуонун исполкомун председателинэн үлэлээбитим. 

КИРИЛЛИН НИКОЛАЙ ПЕТРОВИЧ

(1925-1998 сс.)

Мэҥэ улууһун 2 Наахара нэһилиэгэр тохсунньу 12 күнүгэр төрөөбүтэ. Орто анал үөрэхтээх, КПСС чилиэнэ, рядовой. Сэриигэ бэс ыйын 25 күнүгэр 1943 сыллаахха ыҥырыллыбыта. Забайкальскай байыаннай уокурукка, 20-с коннай депоҕа, 1074 –с тутуу этэрээтигэр сылдьыбыта. Эйэлээх олоххо сельсовет сэкэрэтээринэн, председателинэн үлэлээбитэ.

Наҕараадаалара: “За Победу над Японией”, “За Победу над Германией”, “За доблестный труд в годы ВОВ 1941-1945 гг.”, “20 лет Победы”, “30 лет Победы”, «50 лет ВС СССР», «100 лет В.И.Ленину» мэтээллэрдээх.

Армияҕа 1943 сыллаахха ыам  ыйын 25 күнүгэр ыҥырыллыбытым. Хаптаҕай нэһилиэгиттэн. Майаттан Аммалары кытта бэс ыйын 4 күнүгэр 1943 сыллаахха бадараан бөҕөнү кэһэн, Бестяхха киирбиппит. Онно ханнык эрэ олбуорга элбэх офицер кэлэн стройдаан баран: “Ким немец буулдьата табыан иннинэ охтор туруктаах икки хаамыы инники диэки тахсыҥ”, - диэбиттэрэ. Онуоха, кырдьык да ыарыһах, кырдьаҕас дьон тахсыбыттара, ону ханна эрэ илдьэ сылдьыбыттара да, ким да сыыллыбатах этэ. Онтон ханнык эрэ остолобуойга аһатан баран, пароходка олордон баран, Усть – Кутка диэри 10-ча хонук айаннаан тиийбиппит.Усть – Кутка автомашинанан Ангара өрүс үрдүгэр баар Заярскайга тиийдибит. Онтон пароходунан Иркутскайга аҕалаат, стройдаан, куорат таһыгар палатка бөҕө тардыллыбыт сиригэр аҕалан, аһатан баран араартааннар, биһигини поездка олордон хоту диэки барбыппыт. Сарсыарда Усть –Кяхтаҕа аҕалан түһэрбиттэрэ. Онтон сатыы 5 км баран дьэ олохтоох сирбитин булбуппут. Онно землянкаларга 5 ротаҕа 100-тэн тахса киһилээх араартаатылар. Мин 5-с ротаҕа түбэстим. Биһиги ротабыт командира  старшай лейтенант Колипанов диэн сэриигэ кыттыбыт, элбэх боевой орденнаах, сүрдээх тыйыс киһи этэ. 10 хонук устата карантиннаан баран, военнай таҥас биэрбиттэрэ. Онтон 20-чэ хонон баран присяга биэрбиппит.

Сүрүн үлэбит Монголия народнай Республикатыттан аттары ылан  манааһын, тиэйэн фроҥҥа атаарыы. Тэлиэгэҕэ, ыҥыырга үөрэтии, быыспытыгар винтовка, автомат, пулемет чаастарын үөрэтии. Онно кырдьаҕастар, нууччалыы билбэттэр эрэйи көрбүттэрэ. Фроҥҥа барар аттары арыаллаан, Новосибирскэй куоракка диэри командировкаҕа уонча хонукка сылдьыбытым. 16 аты биир вагоҥҥа иккиэ буолан аһатан, уулатан айаннаабыппыт. Итини таһынан Монголияҕа Наутки диэн станцияттан үс төгүл аттары аҕаларга сылдьыбытым, биир аҕалыыга 3-4  тыһыынча аты аҕаларбыт. Кыайыыны күнүс (09.05.45.) эбиэт саҕана истэн, үөрүү-көтүү бөҕөтө буолбута. 25.06.45. биһиги чааспытын эһэн баран, Улан-Удэҕэ аҕалан сүөкээбиттэрэ. Ол күн табаарынай поездка олордон, тус илин түһэрбиттэрэ. 3 суукканан Владивостокка кэлэн таах олорбуппут, пересыльнай пункт дэнэр сиргэ. Онтон Арҕааҥҥы фронтан дьон бөҕөнү аҕалан баран, атын сиргэ илпиттэрэ, биһиги бэйэбит эрэ хаалбыппыт. Арааһа Японияны кытта сэрии буолара буолуо дииллэрэ. Онтон биһигини балаҕан ыйыгар морской борохуокка олордон «Урал”  диэн 2 суукка устата айаннаан Соҕуруу Сахалиҥҥа Отомари куоракка аҕалбыттара. Аара бааллаах штормҥа түбэһэн, хотуо бөҕөтүн хотуолаан, сыккырыыр тыыммыт эрэ кэлбиппит. Ити улахан портовой куорат этэ, кэлин Корсаков диэн ааттаммыта. Онно кэлэн 1074-с оһуобай строительнай батальоҥҥа сулууспалаабытым. Сүрүн үлэбит Сахалин биэрэгэр 3 сиргэ улахан 145 мм береговой батареялары оҥоруу этэ. 1947 сыл балаҕан ыйын 19 күнүгэр үлэлии сылдьан, машина авариятыгар сиспин өлөрөн, уһун бириэмэҕэ госпитальга эмтэммитим. Армияттан,  3 группалаах инвалид буолан, дойдубар 1948 сыллаахха тохсунньу 20 күнүгэр кэлбитим.

Миигин кытта сэриигэ ыҥырыллан барбыттара:

Матвеев Константин Петрович, Матвеев Гаврил Тихонович, Платонов Василий Петрович, Платонов Василий Семенович, Никаноров Исак Иванович, Григорьев Афанасий Давыдович, Никаноров Иван Николаевич, Устинов Иннокентий Терентьевич.

Ахтыыны уһулла  Никифоров В.Д.,

1991 сыл, сэтинньи  ый 27 күнэ.

Николай Петрович 1925 сыллаахха тохсунньу 12 күнүгэр 2-с Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Аҕата прогрессивнай өйдөөх-санаалаах Кириллин Петр Николаевич (Маҥан Бүөтүр), ийэтэ Уус-Алдан Өспөҕүттэн төрүттээх сытыы-хотуу, сүрдээх ыалдьытымсах Стрекаловская Варвара Афанасьевна (Баарыччыт Балбаара). Батыһыннарыы биирдии оҕолоох дьон холбоһон, 16 оҕоломмуттара. Ол эрэн олох ыараханыттан, аас-туор олохтон үгүс оҕо өлөн, үһүө хаалан, сиргэ кэлбит иэстэрин толору төлөөн, олох олорон, олохторун салҕыыр оҕо-уруу төрөтөн, үлэҕэ үһүөн үрдүк ситиһиилэнэн ытык саастарыгар олохтон туораабыттара.

             Аҕабыт төрдүлэрин олорбут өтөхтөрө – Маҥан сыһыы. (Уломжинскай В.Р., Никаноров И.П. кэпсииллэринэн). Кэлин кыстыктара Кутуйаҕа Тумул өтөҕө, сайылыктара Көрдүгэн.

             Советскай Союз коммунистическай партиятын бэриниилээх чилиэнэ. Орто анал үөрэхтээх. 1933 сыллаахха Наахара 7 кылаастаах оскуолатыгар маҥнайгы кылааска үөрэнэ киирэр. Кылаас салайааччыта, кэлин буойун учуутал буолбут Наумовскай Михаил Григорьевич эбит. 4-с кылааска үөрэнэ сылдьан Наахараҕа бастаан аһыллыбыт пионерскай лааҕырга сылдьыбыт. 7 кылаастаах оскуоланы бүтэрэр. 1940-41 с.с. Дьокуускайга политпросвет оскуолаҕа киирэн 1 кууруһу бүтэрэр. 1941-1942 с.с. сэрии буолан, уурайан тахсан, колхуоска үлэлиир.

             1943 сыл ыам ыйын 25 күнүгэр Кыһыл Армияҕа ыҥырыллар повестканы Хаптаҕай нэһилиэгэр “от сии” олорон туппут. Майаҕа военкомакка киирэн көрдөрөн, армияҕа барар буолан, ийэлээх быраатын Михаилы (Мэҥэ-Хаҥаластан биир бастакы Бочуот знага, Үлэ Кыһыл Знамята орденнаах үтүөлээх горняк-промышленник) кытта бырастыылаһыытын Хаптаҕай  огдоруунун   үрдүгэр атаарбыт.

             Сүрдээх уһун, ыарахан айаны айаннаан, Усть-Кяхта станцияҕа саҥа тэриллибит 19-с кондепоҕа сулууспалаабыт. Сүрүн соруктара Монголияттан аттары аҕалыы, көрүү-истии уонна сэрии буолар сиригэр атаарыы, тиэрдии.

             1945 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр эбиэт саҕана Германскай сэриини үлтүрүппүттэрин туһунан иһитиннэрии кэлбит. Ону истэн хайдахтаах курдук үөрүү-көтүү буолбутун, төһөлөөх винтовканан үөһээ диэки ытыалааһын, салюттааһын бэриллибитин киһи сатаан эппэт диирэ аҕабыт.

             1948 с. сулууспалыы сылдьан, аварияҕа түбэһэн, сиһигэр улахан эчэйиини ылбыта. Госпитальга уһуннук эмтэнэн, III группалаах инвалид буолан, дойдутугар эргиллэр. Николай Петрович саллаат олоҕо 5 сыл 7 ый 14 күнүнэн түмүктэммитэ.

             Олоххо тардыһыылаах киһи, үөрэнэн зоотехник идэтин ылан, үүт ферматын сэбиэдиссэйиттэн саҕалаан, араас салайар үлэҕэ үлэлээбитэ.

             Аҕабыт, билигин санаатахпына, сиһигэр эчэйиини ылан, бөкчөгөр буолан куруук сири көрө сылдьара. Киһини кытта кэпсэтэригэр хантайан туран кэпсэтэрэ. Төһөлөөх эрэйдэнэрэ эбитэ буолуой? Ону олох биһиэхэ биллэрбэтэҕэ, хаһан да муҥатыйбатаҕа. Олоҕу наһаа таптыыра, үлэҕэ-хамнаска бэриниилээҕэ, сайдам-сайаҕас майгылааҕа, ылыннарыылаах тыллааҕа. Сүрдээх үчүгэй оратор этэ. Ыллыырын сөбүлүүрэ. Саахыматтыыра, дуобаттыыра. Элбэх доҕордооҕо. Бииргэ төрөөбүттэр бэйэ-бэйэлэригэр наһаа истиҥ, иһирэх кыһамталаах сыһыаннаахтара, үрдүк культуралаахтара.

             Олоҕун тиһэх күннэригэр оҕолоругар, сиэннэригэр, биирдии-биирдии ыҥыран, кэриэһин этэн олохтон арахсыбыта.

                                                 Ахтыыны суруйда кыыһа Луковцева Февралина Николаевна,

                                           ЫБЛКС КК “Пионервожатай” знак хаһаайына, СР үөрэҕириитин

                                                 туйгуна, педагогическай үлэ ветерана. 2015 сыл, олунньу ый.

КОЛЕСОВ ПЕТР ГЕРМОГЕНОВИЧ

(1912-1981сс.)

            Мин, Колесов  Петр  Гермогенович  1912  сыллаахха  кулун  тутар  ый  2  күнүгэр  2-с  Наахара  нэһилиэгэр  Мэҥэ-Хаҥалас  оройуонугар  дьадаҥы  бааһынай  кэргэнигэр  төрөөбүтүм.  Биир  саастаахпар  тулаайах  хаалбытым.  Сэрии  иннинэ «Молотов»  колхуоска  1930  сылтан  1941  сылга  диэри  хонуу  бригадирынан  үлэлээбитим. 1941  сыл  атырдьах  ыйын  бүтэһигэр  Кыһыл  Армия  кэккэтигэр  ыҥырыллан,  Аҕа  дойду  көмүскэлигэр  барбытым.  1941  сыл  сэтинньи  ый  маҥнайгы  күннэригэр  северозападнай  фронт  үһүс  батальонун  523-с  истребительнай  полкатыгар  службалыы  тиийбитим. Дэриэбинэттэн  Старай  Русса  куорат  оборонатыгар  9-с  ый  передовойга  сылдьан,  икки  төгүл  табыллан,  1942  сыл  ыам  ыйын  18  күнүгэр  атахпын  быстаран  баран,  дойдубар  төннүбүтүм.  1944-55  сылларга  нэһилиэк  Советын  председателинэн  үлэлээбитим. 1950-60  сылларга  бөдөҥсүйбүт  Каганович  аатынан  колхуоска  бригадирынан  үлэлээбитим.  1960-69  сылларга  Наахара  участковай  балыыһатыгар  завхоһунан  үлэлии  сылдьабын. Сэриигэ  сылдьыбыт  кэмнэрбэр  маннык  наҕараадалары  ылбытым:  Албан аат 3-с степеннээх ордена, “Германияны  кыайыы  иһин”, “Японияны  кыайыы  иһин”, “Үлэҕэ килбиэнин  иһин”, Кыайыы  20,30, 50  сыллаах  медаллара,   25  сыллаах  значок.

КОЛЕСОВ ВАСИЛИЙ АЛЕКСАНДРОВИЧ

(1925-1985 сс.)

         Германияны утары сэрии кыттыылааҕа, бааһырбыта. Аҕа дойду сэриитин 1-гы степеннээх ордена, “Германияны кыайыы иһин” мэтээллээх.

КУПРИЯНОВ ДМИТРИЙ ИННОКЕНТЬЕВИЧ

(1919-1971 сс.)

                 Забайкальскай байыаннай уокурук. Б-Монголия, ат депота. “Германияны кыайыы иһин”, “Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллэрдээх.

КУПРИЯНОВ НИКОЛАЙ ИННОКЕНТЬЕВИЧ

(1915-1989 сс.)

            Куприянов Николай  Иннокентьевич  родился в 1915  году  20  мая  в  Нахаринском  наслеге. Беспартийный. Неграмотный. Призван  в  1942  году  11  июня.  Участвовал  в  боях  в  составе  2  Прибалтийского  фронта  23-й  стрелковой  дивизии,  с  июня  1942  года  по  ноябрь  1943  года,  в  качестве  стрелка.  Награды: Орден ВОВ 2-й степени,  медали «За победу  над  Германией»,  «За боевые заслуги», «50 лет  ВС СССР».

              Умер  в  1989  году  25  мая.

Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа

Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун 2 Наахара нэһилиэгин олохтооҕо

Куприянов Николай Иннокентьевич ахтыыта

(1915-1989) 

1942с бэс ыйыгар сэриигэ барбытым. Хочо үрэҕэр олорбуппут. Бэбиэскэни 60 тахса киһи туппута. Майаҕа военкомакка быраастарга көрдөрөн баран, 40 киһи барар буоллубут. Бэстээххэ дылы сатыы киирбиппит, Бэстээхтэн борокуотунан куоракка киирэн, хонон баран, «Пропагандист» диэн борокуотунан (2 баржа состоруулаах) Ленаны өксөйдүбүт. 23 куну быһа айаннаан Усть-Кутка тиийдибит. Массыынаҕа олорсон аны Ангара өрүскэ баар Заярскай дэриэбинэҕэ тиийдибит .Ангара өрүһүнэн борокуотунан Иркутскай куоракка тиийдибит, үксэ сахаларбыт. Поеһынан,сороҕун сатыылаан Уралга тиийдибит.Онно суол оҥоро сылдьаллар эбит, онно тиийэн үлэлээтибит, ыйы кыайбат. Онтон сатыы байыаннай лааҕырга тиийдибит. Худая речка диэн дэриэбинэҕэ, тохсунньуга дылы үөрэннибит. Онтон 4 хонук сатыылаан биир дэриэбинэҕэ тиийдибит, «сэриибит дьэ кэллэҕэ дуу» диибит. Байыаннай чаастар кэлэн биһигини туттулар. 23 стрелковай дивизияҕа, ленинградскай фроҥҥа ананным.

Ньиэмэстэр Ленинграды эргийэн сыталлар, биһиги тас өттүнэн төгүрүйэн сытабыт. Үрэх баар эбит, кыараҕас, бородууктабыт хаайтарар, кыайан кэлбэт, ону тахсан ылабыт. Онно аны муоста оҥордубут, ас таһабыт. 1943 с. бэс ыйыгар фроҥҥа дьэ тиийдибит. Үрэх уҥуор ньиэмэстэр, биир өттүгэр биьиги. Саанан хардарыта куттаһабыт, ытыалаһабыт. Окуопа хастан сытабыт. Биир нуучча киһитэ үөһэ тахсан олордоҕуна, искэ ытан туһэрдилэр, сотору өлбүтэ. Мин онно ыарыйдым. Санитарнай инструктордар кэлэн көрөн, желудочнай госпиталга бардыбыт, үһүө буолан. 2 ый  сыттыбыт. Эмтээтилэр.

Онтон сатыы армиябытыгар төнүннүбүт, 2 күн айаннаатыбыт. Тиийдэхпит сарсыныгар наступление буолла. Үрэҕи туораан мээнэ барабыт, ытыалаһыы бөҕө. Аттыбар миинэ оскуолката тустэ, самолеттар бомба бөҕө. Ньиэмэс траншеята чугаһаабытын кэннэ  санныбар, атахпар,  окумалбар табылынным. 3 сиринэн, оскуолканан. Сарсыныгар массыынанан госпиталга иттилэр. Окумалым этин буулдьа быһа көппүт, уҥа санныбын эмиэ, тарбаҕым быыһыгар биир буулдьа кыбыллыбыт(эмиэ уҥа өттүм), ону госпиталга орообуттара. Санныбар түспүт буулдьа тыҥаҥ ньиэрбэтин өлөрбүт, сөтөл буолбуккун диэтилэр. Госпиталга 4 ый сыттым. 1944с бэс ыйыгар Саха сиригэр төннөн кэллим.

Наҕараадалара:

1.Орден ВОВ 2 степени.

2.«За боевые заслуги» медаль.

3.«За победу над Германией» медаль.

Оҕолоро:

1.Куприянов Николай Николаевич (1955-2016)

2.Куприянов Василий Николаевич 1956с. Наахараҕа олорор. Пенсионер.

3.Куприянова Татьяна Николаевна 1958с. Аммаҕа олорор. Учуутал идэлээх.

 Ахтыыны Куприянов Н.И. бэйэтин тылыттан, ииппит кыыһа Амма олохтооҕо, Саха республикатын Доруобуйа харыстабылын туйгуна, үлэ ветерана Максимова (Прокопьева) Дина Иннокентьевна 1987с суруйбута.

МАТВЕЕВ ГАВРИЛ ТИХОНОВИЧ

(1898-1963 сс.)

Родился в 1898 году в 2 – м Нахаринском наслеге. Рядовой, беспартийный, неграмотный. Призван в 1943 году. Служил в 20-м кондепо. Демобилизован в 1945 году. В мирное время работал в колхозе. Умер в 1963 году. Награды: Медаль “За Победу над Германией”.

Гаврил 1907 сыл төрөөбүтэ, Кутуйа халдьаайытыгар, Тыахан өтөҕөр. Ити кыстыктара. Сайылыктара Синньигэс сайылык илин сыыр үрдэ. Бииргэ төрөөбүттэрэ 5 уол, 1 кыыс. Улахан дьон оскуолатыгар ааҕар, суруйар этэ. Коммуна колхозка хонуу биригэдьииринэн сылдьыбытын өйдүүбүн. Сүрдээх үлэһит. Кыыһырары – үөхсэри олох билбэт, сытыары сымнаҕас майгылаах киһи этэ. Кэлин колхозка сүөһү бостуугунан үлэлээбитэ.Гаврил мээнэ саҥата суох киһи этэ, ол гынан баран сүрдээх оонньуулаах, бэһиэлэй, күлүүлээҕи  булан этэр, дьээбэҕэ тиллэр буолара. Кэргэнэ Балагыайа диэн этэ. Табаҕа Суолатын Скрябиннар кыыстара буолуохтаах. 

МАТВЕЕВ КОНСТАНТИН ПЕТРОВИЧ

                                                   (1903-1954 сс.)

             1903 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Рядовой, кыра үөрэхтээх, партията суох. 1943 сыллаахха сэриигэ барбыт. 20-с кондепоҕа сулууспалаабыт. 1945 сыллаахха демобилизацияламмыт. “Германияны кыайыы иһин” мэтээллээх.

             Константин аҕата Бөтүрүүскэ оҕонньор. Улахан Арыылаах куулатыгар кыстыктаах, сайылыга Синньигэскэ илин сыыр үрдүгэр. Армияттан кэлэн баран “Коммуна” холхуоска үлэлээбитэ. Кэлин ферма сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Сүрдээх тыллаах-өстөөх киһи этэ. Дьоҥҥо-сэргэҕэ сыһыана үчүгэй. 

МИХАЙЛОВ ПРОКОПИЙ КОНСТАНТИНОВИЧ

(1901-1948 сс.)

Прокопий Константинович 1901 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар дьадаҥы бааһынай кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. 1931-1945 сс. дылы колхозка үлэлээбитэ. Үс биригээдэ баара. Бары үлэлэри  сарсыарда эрдэттэн тэрийэн,  субботниктары  ыыталлар этэ. Прокопий Константинович биир күҥҥэ 1.75 гектар оттуур ходуһаны охсоро.

1943-1945 сс. Читинскай  уобаласка Борзя станцияҕа ыҥырыллан армияҕа барбыта. Ол тиийэн Дальневосточнай фроҥҥа 410-с туспа  автосанитарнай ротаҕа түбэһэн сулууспалаабыта.

 1945 сыл алтынньы 20 күнүгэр демобилизацияланан, бэйэтин төрөөбүт колхуоһугар төннөн кэлэн үлэлээн барбыта. “Японияны кыайыы иһин” мэтээллээх.

НАУМОВСКИЙ МИХАИЛ ГАВРИЛЬЕВИЧ

(1911-1945 сс.)

Михаил Гаврильевич 1911 сыллаахха Мэҥэ – Хаҥалас оройуонун II-с Наахара нэһилиэгэр төрөөбүт. Аҕата Олооччу уола Григорьев Гаврил Никифорович, ийэтэ Григорьева Татьяна, төрдө Тараҕай Слепцовтар кыыстара. Кыһыҥҥы олохторо Хочо арҕаа халдьаайыта, сайыҥҥыта – Арҕаа Хочо үрэҕэ. Бииргэ төрөөбүттэр төрдүөлэр. Улахан кыыс Дьэбдьиэй, Михаил, Степанида, Петр. Бары сөтөл ыарыы буолан өлбүттэрэ.

«Михаил Гаврильевич орто уҥуохтаах, киэҥ харахтаах, лэс курдук киһи этэ. Кыра эрдэҕиттэн сытыы тыллаах-өстөөх, дьээбэлээх, булчут, сааһыт оҕо этэ. Абааһы Арыылаахха анды бөҕөнү өлөрөрө.  Колхозка үлэлээбэтэҕэ, наар үөрэҕи батыһа сылдьыбыт киһи. Кэргэннэнэ сылдьыбатаҕа. Олох кыргыттарга сыстыбат этэ. Дьоҥҥо-сэргэҕэ үчүгэй сыһыаннааҕа“, - диэн үөлээннээхтэрэ ахталлар.

 Норуокка биллэринэн, Михаил Гаврильевич Гражданскай сэрии кэмигэр ЧОН байыаһа буолан 1922 дуу, 1923 сыллаахха дуу Боссоойкону тутууга кыттыбыт. Педучилищены 1938 – 39 сыллаахха Тиэлигигэ учууталлыы сылдьан, Саввин И.И. уонна Винокуров М.Р. буолан бүтэрбиттэрэ.

           1942 сыллаахха бэс ыйын 27 күнүгэр  фроҥҥа барарга повестка тутар. Уралга Юг станцияҕа тиийэн баран, ыалдьан Кунгур куоракка эмтэнэр. Онтон доруобуйатынан 1943 сыллаахха ыам ыйыгар дойдутугар төннөн кэлбит. Доруобуйата арыый көнөөтүн, оскуолатыгар учууталлаабытынан барар. Михаил Гаврильевич оройуоннааҕы “Колхоз кырдьыга” хаһыат активнай корреспондена буолан, нэһилиэк, колхоз, оскуола олоҕун сырдатар ыстатыйалары суруйталыыр эбит. Холобура, “Алта сыл биир үлэҕэ”,” Сыл аҥаардаах түмүк”, “Ерема” уонна да атын 1940 сыллаахха тахсыбыт ыстатыйалардаах.

          «Кинилиин 47 хонукка» диэн ыстатыйатыгар Советскай Союз Геройа Ф.К.Попову кытта фроҥҥа бииргэ айаннаабыттарын бу курдук суруйар: “Кыһыл Армияҕа ыҥырыллан барарбытыгар Ф.К.Попов биһиги биир ротаҕа баарбыт. Төрөөбүт сирбититтэн Мэҥэттэн  бэс ыйын 27 күнүгэр хоҥнубуппут. Дойдубут сайына эргийэн, оһуор күөҕэ, кэрэ сибэккилэрэ силигилээн, көтөрө-сүүрэрэ көрүлээн эрэрэ. Төрөөбүт сирбит айылҕата ити курдук чэчирээбитин, киэркэйбитин, баран эрээччилэри ити курдук эйэҕэстик эҕэрдэлии хаалбытын, биһиги өссө урут билбэт этибит. Ыччаттара биһиги сэриигэ барбыппыт. Оттон кини, биһиги төрөөбүт сирбит, кэрэ дьүһүнүн  бэйэтигэр илдьэ хаалбыта.

         “Пропагандист” борокуотунан Лена өрүһү өрө устубуппут. Айаммыт бытаан уонна салгымтыалаах буолбута. Мин доҕорум Федя Попов эрэй уонна кыһалҕа диэни билэ илик наһаа эдэр саастааҕын билэрим. Ол үрдүнэн кини сэмэйдик туттара, аҕыйахтык саҥарара. Омос көрүүгэ олоххо үгүһү көрбүт, нүһэр уонна тыйыс киһи киэптээҕэ. Кини айдаарарынааҕар иһигэр элбэҕи саныырын ордорор быһыылаааҕа.

Михаил Гаврильевич үөрэнээччитэ, тыыл ветерана, ССРС киноматографиятын туйгуна, Абый улууһун Бочуоттаах олохтооҕо Карл Новиков – Быйаман ахтар: “Учууталбыт бэйэтин кэмигэр хас да остуоруйаны суруйан хаалларбыта араас кинигэлэргэ бэчээттэммитэ... Кини көҕүлээһининэн оскуолаҕа музей аһыллыбыта. Саһыл төбөтө боруонса уктаах кыыннаах, уһун, сип-синньигэс кынчаал, саха буойуннарын батыйалара, үҥүүлэрэ. Ох саалара, былыргы дьон туттар сэптэрэ, аһыыр иһиттэрэ, көмүстэн, муостан, мастан, туостан оҥоһуллубут киэргэллэрэ, таҥаралар мэтириэттэрэ, лөчүөктэр, аҕабыыттар мөһүүрэлээх таҥастара, таҥара дьиэтин маллара, кытай омук улахан, кыра “Дорообо” чэйдэрэ, мэтээллэр, былыргы харчылар, манньыаттар, кыыллар, көтөрдөр уҥуохтара, ойууттар-удаҕаттар дүҥүрдэрэ бааллара. Бэл диэтэр, кириэскэ тиириллэн турар киһитээҕэр үрдүк Христос таҥараны бэлэхтээбиттэрэ... бэрт аҕыйах экспонат, ол иһигэр Христос Чөркөөхтөөҕү музейга бэриллибит... Өлүөн аҕыйах күн инниттэн үөрэппит оҕолорун биир-биир бэйэтигэр ыҥыртарбыта. “Үчүгэйдик үөрэниҥ.  Учууталларгыт, төрөппүттэргит тылларын истиҥ!” -  диэн кэриэһин эппитэ.

Наахара оскуолатын талааннаах, оҕолор таптыыр, ытыктыыр учууталлара Михаил Гаврильевич Наумовскай 1945 сыллаахха тохсунньу 15 күнүгэр тыҥатын ыарыыта бэргээн олохтон туораабыта.

НИКАНОРОВ ДМИТРИЙ АНТОНОВИЧ

(1920-1999 сс.)

Мин 1943 сыл ыам ыйын 27 күнүгэр ыҥырыллан, сатыы биир тэлиэгэ акка ботуоҥкабытын тиэйэн, Майаҕа барбыппыт. Майаҕа түүннэри айаннаан сарсыарда тиийбиппит. Майаттан 850-ча киһи буолан, бэс ыйын 3 күнүгэр сатыы Алын-Бэстээххэ барбыппыт уонна күн тахсыыта тиийбиппит.

Бэс ыйын 5 күнүгэр сарсыарда 5 чааска “Комминтерн” борохуотунан Армияҕа айаннаабыппыт уонна бэс ыйын эргэтигэр Бурятияҕа 20-с кондепоҕа түбэспиппит. Биһиги чааспыт Монголияттан дьиикэй аттары ылан көрөр этэ. Биһигиттэн армияҕа сэриилэһэ барааччылар аттарын ылан бараллара. Маҥнай чааспытыгар тиийбиппитигэр 6 нууччалаах этибит, оттон атыттара бары сахалар этилэр. Мин бастаан тиийээт да дивизия командирыгар, онтон кэнники чаас парторугар адьютаннаабытым. Немецтэри кыайыы кэнниттэн Соҕуруу Сахалиҥҥа тиийэ сылдьыбытым. Онтон атырдьах ыйыгар сааспынан демобилизацияланан дойдубар кэлбитим.

       Наҕараадаларым: “Германияны кыайыы иһин”, “Японияны кыайыы иһин”, “20,25,30 сыл Кыайыы иһин”, “ВС СССР 50 сылынан” мэтээллэр. Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Бочуотун кинигэтигэр киирбитим.

НИКАНОРОВ ЕГОР АНТОНОВИЧ

(1926-2013 сс.)

          Мин 1926 сыллаахха алтынньы ыйга Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун 2-с Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтүм. 1940 сыллаахха 7 кылааһы, Дьокуускайдааҕы педучилищены бүтэрбитим. Салгыы Дьокуускайдааҕы педагогическай институкка үөрэнэ сылдьан 1944 сыл кулун тутарыгар Советскай Армияҕа ыҥырыллыбытым.

          Армияҕа ыҥырыллыбыт 60 киһи үс “Студебеккерынан” Невергэ тиийбиппит. Онтон поеһынан айаннаан Даурия станцияҕа турар 210-с стрелковай дивизия састаабыгар түбэспиппит.

         Иван Мохначевскайдыын мин 649-с стрелковай полк автоматчиктарын 2-с ротатыгар түбэспиппит. Сайын ый устата доттары, дзоттары туппуппут, траншея хаспыппыт.      Байыаннай дьыалаҕа үөрэнии кытаанах этэ. Сэттэ көлөһүммүт сиспит оройунан сүүрбүтэ. Сир таастааҕа, кытаанаҕа, оттон бирикээс  оннооҕор күүстээҕэ. Өлүөҥ да буоллар күннээҕи нуормаҕын толоруохтааҕыҥ.

         Биһиги иннибитинэ ыҥырыллыбыттар өссө ити ыарахаттарга эбии дьоппуоннар ытыалыылларын кэпсииллэрэ. Биһиги тиийбиппит кэннэ ол тохтообута, арааһа немецтэр хотторуулара, чугуйуулара онно төрүөт буолбутугар сөп. Ол эрээри тактическай үөрэтиилэр тохтооботохторо, мэлдьи окуопа хаһан тахсарбыт. 1944 сыл алтынньытыгар ыытыллыбыт 10 хонуктаах армейскай маневрдары олох умнубаппын. Онно самолеттар уонна танкалар кыттыбыттара, оттон биһиги 100 км. баран Зерге-Зерге күөлгэ тиийбиппит. Үөрэнэ сырыттахпытына биир харыстаах хаар түспүтэ. Күнүһүн атахпыт, таҥаспыт ибили сытыйан баран түүнүн аны хам тоҥоро. Үөрэх кэнниттэн казармабытыгар диэри сатыы төннүбүппүт. Биир суукка иһинэн биирдэ сынньанан ылыылаах.

        Күн аайы кэриэтэ ытыыга бэлэмнэнэрбит. Хамсаабат, хамсыыр уонна эмискэ көстөн           кэлэр мишеннэри (сыал) араас балаһыанньаттан (сытан, тобуктаан олорон, туран, сүүрэн эбэтэр хааман иһэн), чугастан, ыраахтан ытарбыт. ППШ автомат кылгас уочаратынан 100 м. эбэтэр оннооҕор ыраахтан 8 ботуруонунан үс сыалы барытын табан “5” сыананы ыларым. Биһигини итини таһынан илиинэн охсуһууга үөрэтэллэрэ, политүөрэх ыыталлара. Арҕаа биһиги чаастарбыт ситиһиилэрэ биһигини кынаттыыра, сир үрдүгэр фашизм эстэригэр турунуубут, бэлэммит сиппитэ.

        Кыайыы кэнниттэн паекпутун биллэрдик эппиттэрэ. Маньчжурияҕа турар Квантунскай армияҕа охсуу оҥорорго бэлэмнэнии барара биллэрэ. Биир күн биһигини толору бойобуой хааччыллыылаах вагоннарга симмиттэрэ уонна Сретенскэй таһыгар илдьэн сүөкээбиттэрэ. Кылгас кэмҥэ Нерчинскэй анныгар лааҕырга олорон тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр кыттыбыппыт. Онтон Александро-Заводскайынан соҕуруу 300 км. сытар Маньчжурия кыраныыссатыгар, Аргунь өрүскэ барбыппыт.

       Японияны кытта сэрии итинник саҕаламмыта. 1945 сыл атырдьах ыйын 8 күнүттэн балаҕан ыйын 3 күнүгэр диэри барбыт сэрии олус хабыра уонна тыҥааһыннааҕа. Биһиги Хайлар туһаайыытын туппуппут, тоҕо диэтэххэ онно Квантунскай армия базаланан сытара, итиэннэ дьоппуоннар сир анныгар бөҕөргөммүт оройуоннара баара. Онтон кинилэр мэлдьи биһиги чаастарбытыгар саба түһэллэрэ. Сүрүннээн түүнүн. Ол иһин хараҥарда да төгүрүччү кэтэнэрбит-мананарбыт. Ол үрдүнэн дьоппуоннар биһиги чаастарбытын сүпсүгүрдэллэрэ.

       Биирдэ санитарнай батальон бааһырбыт сүүһүнэн саллааттарын уонна офицердарын билиэн ылбыттара. Түүн утуйа сыттаххына тревоганан туруорууларын, прожектор уотунан сырдатан дьоппуон сэриилэрин диверсионнай бөлөхтөрүн төттөрү охсорбутун ааҕа сатаан баран буккулларбыт. Сороҕор уута суох истиэптэр холуодьастарын сүһүрдэн кэбиһэн сууккаҕа 60 км., онтон да ордук сири барарга тиийэрбит. Биир хааппыла уута суох.

       Хайа бөҕөргөммүт оройуона 10-тан тахса хонук бэриммэтэҕэ. Биһиги дивизиябытыттан саамай улахан сүтүгү, састаабын үс гыммыт биирин, 644-с полк көрсүбүтэ. Хайлар уһун кэмнээх буомбалааһын, ону кытта биир кэмнээх артиллерийскай уонна минометнай бэлэмнэнии эрэ кэнниттэн бэринэргэ күһэллибитэ. Ол буомбалааһынтан, аатырбыт “Катюшалар” үлэлэрин кэнниттэн бөҕөргөммүт  оройуон баар сопкалара умайбыттара, хара хоруо буолтара. Уоту аһар туочукалар, киирэр-тахсар сирдэр, холлорооннор, салгын ылар дьөлөҕөстөр бука бары үлтүрүтүллүбүттэрэ. Туох да бүтүн хаалбатаҕа.

         Хайлар куорат дьиэлэрин үрдүгэр снайпердар хаалбыттара, биһигини бултаспыттара да, уһаабатахтара. Инньэ гынан биһиги Хайларга киирбиппит, Аргунтан 250 км. ааһа баран. Ууту, уоту ортотунан ааһан син буспуппут-хаппыппыт. Көлөһүн быһа сиэн гимнастеркабыт, бүрүүкэбит илдьи барбыта, бачыыҥкаларбыт тилэхтэрэ тааска хаамыыттан элэйбиттэрэ.Ол иһин сорохтор дьоппуон саллааттарын таҥастарын кэтэргэ күһэллибиттэрэ.

         Утарсааччыларбыт соҕуруулуу-арҕаа, Хинган хайаларын диэки чугуйбуттара. Ону батыһан биһиги Маньчжурия уута суох кураайы истиэптэринэн, Хинган хайаларын уҥуордаан Бухяду тимир суол станциятыгар тиийбиппит. Онно дьоппуон сэриитин элбэх бөлөҕө    төгүрүктээһиҥҥэ түбэспитэ. Дьоппуоннар төгүрүктээһинтэн төлө көтөн тахса сатааһыннара сатамматаҕа. Күүстээх артиллерийскай, минометнай охсуу уонна буомбалааһын  кэнниттэн тыыннаах ордубуттар билиэн бэриммиттэрэ.

          Биһиги Аргунь өрүстэн Бухяду станцияҕа диэри 600 км. икки нэдиэлэни кыайбат кэм иһинэн ааспыппыт. Ааспыппыт өстөөх күүстээх уотун аннынан. Хинган хайаларын анныгар биһиги ойоҕоспутугар испит дозорбут тимир суол линиятын ыһа сылдьар дьоппуоннарга  кэтиллэ биэрбитэ. Ону эргийэн ылбыппыт уонна ытыалаан барбыппыт. Тыыннаах ордубуттар бэриммиттэрэ. Хас биирдии итинник хапсыһыы элбэх хаан тохтуулаах барааччы, тоҕо диэтэххэ самурайдар аҕыйахтарын да иһин кырыктаахтык утарсааччылар.

           Хинган хайаларыгар тиийбиппитигэр үс түүннээх күн тохтоон көрбөккө, ардах түспүтэ. Биһиги курдары сытыйбыппыт, бачыыҥкаларбыт киртэн, бадараантан биирдии бууттаммыттара. Сытан эрэ ытыалаһар окуопа түүн устата уунан туолара. Онно биһиги өлбүт киһилии утуйан турарбыт. Ол курдук сылаалаах сырыыга сылдьыбыппыт.

           Дьоппуоннар кэтэхтэригэр (тыылларыгар) Кытай народнай армията сэриилэһэрэ. Хайлар оройуонугар, Хинган хайаларын анныгар Квантунскай армия үлтү охсуллан Маньчжурияҕа дьоппуон сэриилэрин арҕаһа тостубута. Дьоппуон сэриилэрэ бөдөҥ куораттарга эрэ гарнизон быһыытынан хаалбыттара. Олору кытта киирсии саҕаламмыта. Биһиги Харбин, Цицикар куораттары босхолообуппут Чан-Чунь куоракка киирбиппит кэннэ, 1945 сыл балаҕан ыйын 3 күнүгэр Япония хотторбутун туһунан дуогабарга илии баттаабыта.

                                                                              Е.А. Никаноров

“Саха сирэ” хаһыат, 26.05.2005 с.

НИКАНОРОВ ЕГОР ПЕТРОВИЧ

(1943-... сс.)

Мин 1943 сыл ыам ыйын 27 күнүгэр Советскай аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбытым. Бурят Монголияҕа Хоронхой диэн станцияҕа 20-с кондепоҕа тиийбитим. Манна Мэҥэ – Хаҥаластан 340 киһи тиийбитэ. Мин 6-с эскадроҥҥа кавалерист быһыытынан сылдьыбытым. Онтон ыалдьан Усть -Кяхта куоракка госпитальга сытан баран тохсунньу ыйга дойдубар төннүбүтүм. Кэлэн баран Молотов колхуоска председателинэн үлэлээбитим, 1944-1951 сылларга.

Онтон 1952 сылтан Каганович аатынан колхуоска ферма сэбиэдиссэйинэн, көмө бухгалтерынан үлэлээбитим.

1968 сыллаахха пенсияҕа тахсыбытым уонна онтон ыла “Байкалов” аатынан совхозка рабочайынан, пожарнай охраннигынан сылдьыбытым.

НИКАНОРОВ ИВАН НИКОЛАЕВИЧ

(1924-2012 сс.)

 1943 сыл ыам ыйын бүтэһигэр Алын-Бэстээхтэн военкомакка ыҥырыллан Майаҕа таҕыстыбыт, уонтан тахса буоламмыт. Онтон сатыы алта рота киһи буоламмыт Алын-Бэстээххэ киирдибит. Бэстээххэ убайым Никаноров Николай Никитич көрсөн баран: “Дойдугар барар буолан баран тоҕо тахса сылдьыбаккын,”-диэн дэлби мөхтө. Бэстээхтэн борохуотунан Дьокуускайга киирэн баанньыктанан баран, бэс ыйын 4 күнүгэр “Комментерн” диэн пассажирскай борохуотунан Усть-Кутка айаннаан тиийдибит. Онтон массыынанан Заярскайга дылы айаннаатыбыт. Онтон эмиэ борохуотунан айаннаан Иркутскайга тиийдибит. Иркутскайтан 3 рота буолан Бурятияҕа Селенга өрүс тимир муостатын аттыгар баар “Хоронхой” диэн станцияттан сатыы 20-с коннай дивизиоҥҥа, 6-с эскадрон, 1-гы взводугар тиксибитим. Онтон ыла рядовой стрелок быһыытынан 1946 сыл сааһыгар дылы сырыттым. Онно сулууспалыыр кэммэр Монголия границатын туораан дьиикэй сылгылары аҕалан көрөн-истэн, доруобайдарын эшелоҥҥа тиэйэн биэрэрбит. Ардыгар саллааттар кэлэн ылаллара, ардыгар бэйэбит илдьэн атын чаастарга туттарарбыт.

            1946 сыл сааһыгар Владивостокка карантиҥҥа биир ый сытан баран Южнай Сахалиҥҥа Корсаков диэн куоракка тутуу батальонугар көһөрбүттэрэ. 1947 сыллаахха тутууга үлэлии сылдьан демобилизацияланан бэс ыйын саҥатыгар дойдубар эргиллэн кэлбитим. Миигин кытта Никаноров Иннокентий Иванович, Черкашин Дмитрий, Кычкин Иван Алексеевич, Цыпандин Ион диэн дьоннор кэлбиттэрэ.

Наҕараадаларым: “Германияны кыайыы иһин” мэтээл, Саха АССР үтүөлээх булчута, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун бочуоттаах гражданина. 

НИКАНОРОВ ИННОКЕНТИЙ ИВАНОВИЧ

(1924-2001 сс.)

1924 сыллаахха тохсунньу 20 күнүгэр Мэҥэ улууһун Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 7 кылаас үөрэхтээх, рядовой, стрелок. Сэриигэ 1943 сыллаахха ыам ыйыгар ыҥырыллыбыт. Забайкальскай байыаннай уокурукка, 20-с коннай депоҕа, 1075-с строительнай батальоҥҥа сылдьыбыт. Сэрииттэн 1947 сыллаахха дойдутугар эргиллибит.

Эйэлээх кэмҥэ колхозка, совхозка оробуочайынан, ыанньыксытынан үлэлээбитэ. Сиэннэрин бүөбэйдэһэн 2001 сыллаахха олохтон туораабыта.

Наҕараадалара: “За Победу над Германией”, “20 лет Победы”,”25 лет Победы”, “30 лет Победы, “50 лет ВС СССР” мэтээллэрдээх.

1943 сыл ыам ыйын 27 күнүгэр Советскай Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбытым. Бурят Монголияҕа Усть – Кяхта диэн сиргэ 20-с коннай дивизияҕа сылдьыбытым. 1945 сыл тохсунньуга диэри сулууспалаабытым. Онтон 1945 сыл тохсунньуттан 1075-с отдельнай строительнай батальоҥҥа службабын салҕаабытым. Биһиги Японияны утары  сэрии бириэмэтигэр Сахалиҥҥа хайдах эрэ резервнай чаас курдук турбуппут. Указ быһыытынан бэс ыйыгар 1947 сыллаахха дойдубар төннөн кэлбитим. Кэлээччитин колхуоска, сопхуоска  сүөһү көрөөччүнэн үлэлээбитим. Билигин пенсияҕа тахсан баран үүт товарнай ферматыгар түүҥҥү харабылынан үлэлиибин.

Мин ыам ыйыгар 1943 сыллаахха “Новай деревня” колхозтан хаһыа да буолан, сэриигэ барарга бэбиэскэ ылан Майаҕа сатыы киирбиппит.Онно байыаннай комиссияны барар буолбутум. Майаттан сатыы Аллараа Бэстээххэ киирдибит. Бэстээхтэн “Кыһыл” борохуотунан куоракка киирэн комиссияны бардыбыт уонна “Коминтерн” пассажирскай борохуотунан Осетровоҕа тиийдибит. Онтон тимир суолунан Иркутскайга тиийэн баран Бурят- Монголияҕа Улан-Удэ аттыгар баар Кяхта диэн куоракка 20-с коннай депоҕа сулууспалыыр буолбутум. 6-с ротаҕа, 1 взводка, 111 отделениеҕа. Миигин кытта: Никаноров Иван Николаевич, Никаноров Дмитрий Антонович, Устинов Иннокентий Терентьевич бааллара. Буряттартан аттары аҕалан көрөн-истэн баран сэриилэһэр армияҕа ыытар этибит.

1946 сыллаахха саас Южнай Сахалиҥҥа строительнай батальоҥҥа сулууспалаабытым: 1 рота, 1 взвод, 111-с отделениетыгар. Миигин кытта Иван, Дмитрий бааллара. Дойдубар 1947 сыллаахха ыһыах саҕана кэлбитим.

Ахтыыны бэйэтин тылыттан суруйдум Никифоров В.Д.

НИКАНОРОВ  ИСАК  ИВАНОВИЧ

(1901-1982 сс.)

1901 сыллаахха тоҕус оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ 5 оҕонон муус устар ыйга төрөөбүт. Оскуолаҕа кыайан үөрэммэтэх. Кыра оҕо эрдэҕиттэн холкуоска үлэлээбит. 1937 сыллаахха председателлээбит. 1943 сыл бэс ыйын 1 күнүгэр сэриигэ ыҥырыллыбыт. Забайкальскай военнай округка, 20-с коннай депоҕа, онтон үлэ фронугар сылдьыбыт.  1944 сыл кулун тутарга хараҕынан сыыйыллан төннөн кэлбит. 1945-46 сылларга холкуоска председателлээбит, онтон биригэдьииринэн, звеноводунан үлэлээбит. 1975 сыллаахха үлэттэн уурайбыт.

Мэтээллэрэ: “За доблестный труд в годы ВОВ 1941-1945гг.”,“100 лет В.И.Ленину”.

АХТЫЫ

Аҕам 1901 сыллаах төрүөх, 1933 сыллаахха Чараҥ колхозка киирэр. Сэрии иннинэ хас да сыл колхозка председателинэн үлэлиир. 1943 сыллаахха Армияҕа ыҥырыллар. Монголия кыраныыссатыгар 40-с кондепоҕа сулууспалыыр. Дьиикэй аҥардаах сылгылары вагоҥҥа тиэйэн фроҥҥа атаараллара үһү. Онно бииргэ сулууспалаабыт дьонноро этэллэринэн, олус кыанар, харса суох, сылгыны сиэлиттэн, кутуругуттан ылан баран саннынан кэнниттэн трапка өрө үтэн таһаарара үһү. 1944 сыллаахха кыһын быһыылааҕа, хараҕынан сыыллан кэлбитэ. Кэлээт колхозка председателлээн барбыт. Сут кэмҥэ дьону хоргуппат сыалтан, бурдук атаҕын, сороҕор сүөһү да кистээн өлөрөн дьонугар түҥэтэн биир да киһи өлүүтэ тахсыбатах. Улаатан баран хас да киһи аҕабар махтанарын истибитим.

Аҕам 1 уоллаах, ийэм 3 уоллаах икки огдообо холбоһон барыта 9 оҕо дьон буолбуппут.

Аҕам кэлин биригэдьиирдээн, звеневодтаан, хара өлүөр диэри оттоон- мастаан олорбута. Ийэбит өлбүтүн кэннэ 10 сыл соҕотох олорон, тулаайах хаалбыт сиэттэрин, бэйэтин кыра кыыһын оҕолорун көрбүтэ.

1982 сыллаахха иккистээн инсуллаан өлбүтэ.

                                                         Ахтыыны суруйдум кыыһа Сидорова Татьяна Исаковна.

НИКАНОРОВ ПРОКОПИЙ ИВАНОВИЧ

(1913 -1994 сс.)

1913 сыллаахха ыам ыйын 12 күнүгэр 2-с Наахара нэһилиэгэр дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүт.Үөрэҕэ суох. 1931-1933 сылларга колхоз тэриллиитигэр үлэлээбитэ. 1933-1936 сылларга Алдаҥҥа көмус хостооһунугар рабочайынан сылдьыбыта. 1936 -1943 сылларга “Новай деревня” колхозка үлэлээбитэ Армияҕа 1943 сыл бэс ыйын 1 күнүгэр ыҥырыллыбыт. Забайкальскай уокурукка, Чита куоракка, 8 ротаҕа, 77-с стрелковай полкаҕа Хинган, Хайлар стрелогунан сылдьыбыт. 1946 сыллаахха дьиэтигэр төннөн кэлбитэ. Кэлин колхозка араас үлэлэргэ сылдьан коммунистическай үлэ ударнига буолбут. Олохтоох сэбиэккэ депутатынан талыллыбыт. Кэлин Байкалов совхозка тимир ууһунан үлэлээбит.

Наҕараадалара:“Германияны кыайыы иһин”,“Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллэр, Аҕа дойду сэриитин 2-с степеннээх ордена.

Мин 1913 сыл Мэҥэ – Хаҥалас улууһугар 2-с Наахара нэһилиэгэр дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтүм. 1931 сыллаахха начальнай оскуолатын иккис кылааһын бутэрбитим. 1931 сыл “Чараҥ” колхозка чилиэнинэн киирбитим.1933 сылга дылы колхоз производствотыгар үлэлээбитим. 1933-1936 сыл Алдан оройуонугар көмүһү көрдүүр буур экспедициятыгар рабочайынан үлэлээбитим. 1936-1943 сыллаахха дылы “Саҥа деревня” колхозка производственнигынан, сүөһү үлэтигэр үлэлээбитим. 1943-1946 сыл кыһын армия кэккэтигэр Читинскэй уобаласка 77 стрелковай полкаҕа рядовойунан сылдьыбытым. Маньжурия сиринэн большой – малай Хингаллар хайаларын дабайан Хайлар куоратынан биһиги чааспыт туһаайан киирбитэ.

1946-1951 сылларга “Саҥа Дэриэбинэ” Наахара үс колхоһун кытта бөдөҥсүйэр, онно эмиэ производственнигынан үлэлээбитим. 1951-1956 сылларга дылы Телиги, Бырама колхозтара бөдөҥсүйэн “Правда” колхоз буолбуттара, онно ДТ – 54 маркалаах тракторга трактористыыбын. 1956-1967 сыл буолуор дылы араас үлэлэргэ  үлэлээбитим. 1967 сылтан, совхоз буолуоҕуттан ылата, реммастерскойга старшай ууһунан сылдьыбытым. 1974 сылтан  пенсияҕа тахсан олоробун.

НИКИТИН ГАВРИЛ НИКОЛАЕВИЧ

1924 сыллааха ахсынньы ыйга Мэҥэ-Хаҥаласка Наахара нэһилиэгэр, дьадаҥы тыа ыалыгар төрөөбүтэ. Онон тыа сирин үлэтин-хамнаһын билэн үлэҕэ-үөрэххэ эриллэн улааппыта. Саҥа борбуйун көтөҕөн барыах-кэлиэх курдук буолан эрэҕинэ Аҕа дойду сэриитэ саҕаланан, 18-н туолбут уол 1942 сыллаахха бэбиэскэ тутан сэриигэ ыҥырыллар. 1943 сыллаахха Прибалтиканан, Арҕаа Белорусия фроннарыгар сэриилэспитэ, араанньы буолбута уонна госпитальга өр сытан эмтэнэн, оһорунан баран хос сэриилэһэ барбыта. Бу сырыыга 11-с туһунан тимир суол полкатыгар ыыппыттара. Уоттаах сэриини Кенинсберг куоракка түмүктээбитэ. Онтон салҕыы илин дьоппуоннары кытта сэриигэ ыыппыттара. Сэрииттэн 1947 сыллаахха эрэ босхолонон дойдутун, Дьоккуускайы булбута. Кэлээт да Дьоккуускай куоракка оҕо тубсанаторийыгар баспытааталынан, онтон культмассовигынан “Краснай Якутияҕа”   үлэлээбитэ.

1948 сыллаахха Верховнай суукка, юстиция Министерствотыгар ПКО-5а (первичная комсомольская организация)

1949 сыллаахха Дьоккуускай куоракка ЫБСЛКС секретара.

   1951-52 сыллардаахха Кангаласс руднигын босхоломмут секретара, онтон  “Холбос”  Респотребсоюзка үлэлээбитэ.

Кэлин 1953 сылтан дьылҕата Алдан куоракка илдьэн олохсуппут. Кини манна уруһуйдуур, айар-тутар дьоҕура арыллан элбэх памятниктары, стеллалары оҥорууну көҕүлээбит, оҥорбут. Ол курдук 1965 сыллаахха Алдаҥҥа Советскай Союз геройдарыгар аналлаах памятниктарга рабочай чертеж  эскиһын оҥорбут.

Ити сыл чекистарга аналлаах памятник эскиһын уонна чертеһун оҥорбута.

1977  сыллаахха В.И.Ленин памятнигар постамент оҥорбут, онтон 1979 сыллаахха “Серп и молот” доҕордоһуутугар аналлаах стелла5а кыраасканан  эскиһын оҥорбута. 1957 сылтан “Алданский рабочий” хаһыаты кытта бииргэ үлэлэһэр. 1991 сыллаахха Алдан транспорт тутааччыларын кытта ыкса сибээстэһэн үлэлээбит.

Айар үлэһит быһыытынан 1964 сыллаахха выставкаларга кыттар. 1988 сыллаахха  бэйэтин үлэлэрин дьон-сэргэ көрүүтүгэр таһаарбыт. Ол курдук 1990 сыллаахха Майаҕа, 1991 сыллаахха Якутскай куоракка, 1992 сыллаахха Алдан куоратыгар, 1995  сыллаахха Красноярскай куорат выставкатыгар, 1991 сыллаахха 1-кы Республиканскай Кудай Бахсы ыытар маастардар, дьоҕурдаахтар быыстапкаларыгар кыттыбыт

1994 уонна 1995 сыллардаахха инбэлииттэр Республикатааҕы 2-с фестивалларыгар кыттан кыайыылааҕынан тахсыбыт.

1995 сыллаахха 2-с Республиканскай маастардар выставкаларыгар кыттан норуот маастара ааты ылбыта. Ол кэнниттэн да, иннинэ да Гаврил Николаевич мэлдьи быыстапкаларга кыттар, сатыырын оҥорбутун дьоҥҥо-сэргэҕэ үөрэ-көтө көрдөрөр. Ол курдук дойдутун музейыгар 2010 сыллаахха кыайыы 65 сылынан 40 үлэни бэлэх ууммута уонна ол да иннинэ биэрбитэ, дьон-сэргэ көрүүтүгэр мэлдьи турар.

НИКИТИН НИКИТА ВАСИЛЬЕВИЧ

(1920-2009 сс.)

1920 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 4 кылаас үөрэхтээх. 1942 сыллаахха армияҕа ыҥырыллан 40-с стрелковай полкаҕа, 1 стрелковай ударнай бригадаҕа сылдьыбыта. 1943 сыл ыам ыйыгар ыараханнык бааһыран сэрииттэн төннөн кэлбитэ. Кэлэн “Новай” колхоз председателинэн, хонуу биригэдьииринэн, кладовщигынан үлэлээбитэ. Кэлин кырдьан баран кадровай булчутунан сылдьыбыта.

Никита Васильевич сэриигэ ыҥырыллан барарыгар Советскай Союз геройа Федор Кузьмич Попову кытта биир ротаҕа, взводка түбэһэн айаннаабыттара. Онтон Молотовскай уобаласка “Юг” диэн лааҕырга 40-с ударнай биригээдэҕэ түбэһэн үөрэммиттэрэ. Ол кэнниттэн 20- с хайыһар биригээдэтигэр бииргэ сылдьыбыттар. “Сүөдэр сүрдээх кыайыгас, үлэһит, сэмэй, көрсүө майгылаах, олус элэккэй, киэҥ көҕүстээх этэ”,- диэн ахтара Никита Васильевич. Онтон госпитальга сытан эмтэнэн баран Никита 1943 сыллаахха дойдутугар, онтон Сүөдэр фроҥҥа барбыттар.

Никитиннэр туйахтарын хатарар 8 оҕоломмуттара. Билигин кинилэр олохторун сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салҕыыллар. “Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллээх, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун бочуоттаах гражданина.

Мин бэс ыйын бүтүүтэ 1942 сыллаахха армияҕа барбытым. Майаттан барарбытыгар Федор Кузьмич Попову кытта бииргэ түбэһэн айаннаабыппыт, 22 хонугу быһа, өрүс баһыгар Усть – Кутька тиийбиппит. Онтон массыынанан айаннаан Ангара өрүскэ тиийэн борохуотунан айаннаан Иркутскай куоракка тимир суолга олорон, хас да хонук  айаннаан, уруккута Молотовскай уобалас Юг станцияҕа байыаннай лааҕырга тиийбиппит. Манна Ф. К. Поповтуун биир ротаҕа, биир взводка түбэспиппит. Онно 19-20-с хайыһар бригадатыгар сулууспалаан, бииргэ үөрэммиппит. Онтон кини ыалдьан госпитальга киирбитэ. Ити 1942 сыл бүтүүтэ буолуо. Мин 1943 сыл тохсунньу саҥатыгар эмиэ госпитальга киирбитим. Онно оруобуна Сүөдэр сытар палататыгар түбэспитим, бииргэ эмтэнэн сыппыппыт. 1943 сыл муус устарга кини Молотов куорат иһигэр сынньанар лааҕырга тахсыбыта уонна өрөбүл аайы кэлэн көрсөр этэ. 1943 сыл ыам ыйыгар мин доруобуйам мөлтөөн дойдулуур буолбутум. Онно Сүөдэр миигинэн 800 солкуобай харчыны уонна суругу оччолорго райкомҥа үлэлиир Захаров Константин диэн киһиэхэ ыыппытын  аҕалан биэрбитим.

Сэтинньи ый 25 күнэ, 1991 сыл.

НИКИФОРОВ ЕГОР ИННОКЕНТЬЕВИЧ

(1900-1959 сс.)

    Дьокуускай куоракка ыҥырыллыбыт. Үлэ фрона – Булуҥ. “Германияны кыайыы иһин”, “Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллэрдээх.

НИКИФОРОВ ЕГОР ПЕТРОВИЧ

(1909-1990 сс.)

       Наахара нэһилиэгэр 1909 сыллаахха төрөөбүтүм. 1930 -34сс. ликпууҥҥа үлэлээбитим Бэстээххэ, 2-с Холгумаҕа. 1934-43с. Каганович колхозка  бухгалтерынан, председатэлинэн үлэлээбитим. 1943 сыллаахха фроҥҥа барбытым. Бурят Монголия сиригэр үлэ фронугар сылдьыбытым.Усть-Кяхта диэн военнай чааска 1 ый аты үөрэтиигэ сылдьыбытым.  Аттары Арҕаа фроҥҥа ыытарга биир сыл үлэлээбитим.      1944 сыллаахха дойдубар эргиллэн кэлбитим.1944-1951 сылга диэри Молотов аатынан колхозка председателинэн, 1951-52сс. Наахара сельпотугар председателинэн, 1952-1967сс. Правда колхозка экономист бухгалтерынан, 1967 с.совхоз рабочайынан үлэлээбитим.

Наҕарадаларым: “Үлэҕэ килбиэнин иһин”, “Кыайыы 20 сыла туолуутунан”, “ССРС Сэбилэниилээх күүстэрин 50 сыла” мэтээллэр, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун бочуоттаах гражданина.

Күндүтүк саныыр аҕам

            Биһиги аҕабыт, Никифоров Егор Петрович, 1909 сыллаахха  ыам ыйын 7 күнүгэр дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕата Никифоров Петр Григорьевич, ийэтэ Никифорова Елена диэн эбиттэр. Барыта тоҕус оҕо төрөөбүтүттэн, аҕабыт соҕотох ордон хаалбыт. Ийэлээх аҕата эрдэ өлөннөр Дэлиһиэй диэн эһэтигэр иитиллибит. 13 саастааҕар эһэтэ өлөн, абаҕатын Никифоров Николай Григорьевич дьиэ кэргэнин эҥэрдэһэн улааппыт. 1923-24 сылларга церковнай-приходской оскуола пансионугар олорон 2-с кылааска үөрэнэр. Гражданскай сэрии кэмигэр бандьыыттар оскуоланы үрэйэннэр салгыы кыайан үөрэммэтэх.

     Кэлин колхуостар тэриллибиттэрин кэннэ “Алаас”, “Чараҥ” колхуостарга суотчутунан, “Алаас”, “Молотов” аатынан колхуостарга бэрэссэдээтэлинэн өр сылларга үлэлээбитэ. 2-с Наахара, 1 Холгума сельсоветтарын бэрэссэдээтэлинэн 4 сыл үлэлээбитэ. Колхуостар бөдөҥсүйбүттэрин кэннэ Каганович аатынан, “Правда” колхуостарга солбуйааччы бэрэссэдээтэлинэн, буҕаалтырынан, экономист-плановигынан пиэнсийэҕэ тахсыар диэри үлэлээбитэ. “Алаас” колхуоһу салайа олорон 1943 сыллаахха ыам ыйын  10 күнүгэр сэриигэ ыҥырыллан Усть-Кяхтаҕа ат көрөөччүнэн сылдьыбыта. Итиннэ 1 сыл сулууспалаан баран, ыалдьан доруобуйатынан сыыллан төннөн кэлбитэ.

      Аҕабыт киһи быһыытынан биир сүрүн хаачыстыбатынан ураты чиэһинэйэ, көнөтө, ханнык баҕарар боппуруоһу быһаарсыыга ким да диэки охтубакка кырдьыктааҕынан быһаарара уонна дьонтон эмиэ оннугу ирдиирэ буолар. Бука ол да иһин дьон-норуот итэҕэлин ылан үгүс сылларга лавочнай комиссия, норуодунай хонтуруол бэрэссэдээтэлинэн үлэлээн “За активную работу в органах народного контроля СССР” знагынан наҕараадаламмыта буолуо. Оннооҕор 74 саастаах пиэнсийэҕэ олорор оҕонньору нэһилиэк табаарыстыы суутун бэрэссэдээтэлинэн талан үгүс мөккүөрдээх дьыаланы быһааттарбыттара.

      1990 сыллаахха ыам ыйын 1 күнүгэр 81 сааһын туолаары сылдьан сүрэҕинэн эмискэ ыалдьан бу олохтон туораабыта. Аатын ааттатар 4 оҕолоох, 14 сиэннээх.

                                                                       Ахтыыны суруйда кыыhа Никифорова Мария Егоровна, РФ үөрэҕириитин туйгуна, 2010 с.

НИКИФОРОВ ПЕТР ИННОКЕНТЬЕВИЧ

(1912-1976 сс.)

Никифоров Петр Иннокентьевич 1912 сыллаахха ахсынньы 3 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар иккис Наахара нэһилиэгэр дьадаҥы бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтэ. Кыра эрдэҕиттэн билиигэ олус тардыһыылааҕа. Оскуоланы ситиһиилээхтик бүтэрэн баран, 1937 сыллаахха Ленинградтааҕы педогогическай институкка киирэр. Бастакы курсу ситһиилээхтик бүтэрэн баран “Начальнай кылаас учуутала” идэни ылар. Ити кэмҥэ Финскэй сэрии буола турара. Петр Иннокентьевыһы ахсынньы 6 күнүгэр 1938 сыллаахха Ленинградтааҕы военнай комиссариатынан 192-с Тульскай стрелковай полкаҕа ыыталлар. Онтон ахсынньы ыйтан 1939 сыллаахха запаска таһаараллар. Үөрэҕин салҕаары Казахстаҥҥа государственнай педагогическай институкка  историческай факультекка киирэр. Үөрэнэ сылдьан Алма-Ата военнай комиссариатынан ыҥырыллан 1940 сыллаахха ахсынньы ыйга 317-с Актюбинскай горно-стрелковай полкатыгар взвод хамандыырын солбуйааччытынан ыҥырыллар. Итиннэ старшай сержант званията бэриллэр. Аҕа дойду сэриитин бастакы ыарахан күннэригэр бастакынан кыттар. 1942с. олунньутугар ыараханнык бааһыран дойдутугар утаарыллар. Сэрии үһүс степеннээх инвалида. «Слава” орден кавалера, хас да мэтээллээх. Дойдутугар кэлиэҕиттэн учууталынан пенсияҕа барыар диэри үлэлиир. Педагогическай үлэ ветерана.

ОСИПОВ ГАВРИЛ ИВАНОВИЧ

(1909-1985 сс.)

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии ветерана, 2-с группалаах сэрии инбэлиитэ, Албан аат орден III степеннээх кавалера, “Германияны кыайыы иһин” мэтээллээх.

Осипов Г.И. 1909 сыллаахха 1 Наахара нэһилиэгин дьадаҥы бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтэ. Кыра сааһыттан эрэйи – муҥу көрөн улааппыта. Нэһилиэгэр колхоз тэриллиэҕиттэн ыла, онно киирэн бары үлэҕэ барытыгар кыттыбыта, кыһын таһаҕас таһыытыгар, сайын от үлэтигэр эбэтэр сүөһү үүрүүтүгэр сылдьыбыта.

Сэрии бастакы сылларыгар сэриигэ барбатах буолан, дьону солбуйан күүстээх үлэ үөһүгэр сылдьыбыта. 1943 сыл сайыныгар арҕаа фроҥҥа сэриигэ ыҥырыллан төрөөбүт дойдутуттан тэйбитэ. Төһө да нууччалыы билбэтэр, сытыы – хотуу, кыайыгас саха киһитин автоматчик быһыытынан (ол саҕана мээнэ киһиэхэ биэрбэттэр эбит) сэрии саамай уотугар, тутаах туһаайыыларга, көҥү көтөн киириилэргэ тутталлара. Ол сылдьан хаста да бааһыран табыллан, полковай госпиталларга эмтэнэн сэриигэ төптөрү кииртэлээбитэ. Ленинград куорат туһаайыытыгар сэриигэ сылдьан бир хаан тохтуулаах кимэн киириигэ сылдьан, снаряд дэлби тэбиитигэр түбэһэн ыараханнык бааһыран Куйбышев куоракка госпитальга эмтэнэр. Хас даҕаны операцияны туораан , аҥаар атаҕыттан матан, дойдутугар 2-с группалаах сэрии инвалида буолан төннөн кэлбитэ.

Эйэлээх кэмҥэ Осипов Г.И. олоххо активнай позициялаах буолан, төһө күүһэ кыайарынан, бэйэтин нэһилиэгин оскуолатын, балыыһатын араас үлэлэригэр үлэлээбитэ. Нэһилиэктэр икки ардыларыгар почта таһыытыгар дьаамсыгынан, совхоз буолтун кэннэ ыскылаат харабылынан үлэлээбитэ. 4 кыыстаах.1985 сыллаахха сэтинньи ый 12 күнүгэр Дьокуускай куоракка киирэн олорон, сэриигэ ылбыт бааһа бэргээн ыалдьан өлбүтэ.

ПИВОВАРОВ НИКОЛАЙ АЛАМПАДОРОВИЧ

(1923-1991 сс.)

Родился в 1923 году в Нахаринском наслеге. Призван в 1943 году, демобилизован в 1945 году. Воевал в Западном и Восточном фронтах.

Награды: Медаль  “За Победу над Германией”, “Орден ВОВ 2 степени”.

ПИВОВАРОВ ИННОКЕНТИЙ ЕГОРОВИЧ

(1900-1949 сс.)

      Дьокуускай куоракка ыҥырыллыбыт. “Японияны кыайыы иһин” мэтээллээх.

ПИВОВАРОВ НИКОЛАЙ НИКОЛАЕВИЧ

(1921- 2006 сс.)

         Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар Наахара нэһилиэгэр 1921 сыллаахха төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ Николай Кононович, Татьяна Филипповна Пивоваровтар. Бииргэ төрөөбүт иккиэлэр.

         1939 сыллаахха Наахара оскуолатын 7 кылааһын бүтэрбитэ, онтон 1956 сыллаахха тыа хаһаайыстыбатыгар бэрэссэдээтэллэри  бэлэмниир оскуоланы бүтэрбитэ.  Каганович аатынан колхуоска  производствоҕа үлэлээбит.

        1942 сыллаахха бэс ыйын 22 күнүгэр фроҥҥа ыҥырыллыбыта. Западнай фронт 9-с стрелковай дивизиятын 48-с полкатыгар рядовой автоматчигынан сулууспалаабыта. 1944 сыллаахха доруобуйатынан сыыллан кэлбитэ.

        1944-46 сылларга Наахара орто оскуолатыгар завхоһунан, 1946-53 сыллаахха ааҕар балаҕан сэбиэдиссэйинэн, колхуоска суотчутунан, бэрэссэдээтэлинэн, сылгы ферматын сэбиэдиссэйинэн, 1956-69  сыллардаахха солбуйааччы бэрэссэдээтэлинэн, биригэдьииринэн, 1969-1971 сыллардаахха  Наахара исполкомун сэкирэтээринэн үлэлээбитэ. 1974 сыл бэс ыйын 1 күнүттэн  Хочо отделениетыгар биригэдьииринэн үлэлээбитэ.

     Наҕараадалара: Орден ВОВ 2 степени, “За Победу над Германитей”,“ За трудовую  доблесть 1941-45гг”, “20-летие Победы в ВОВ 1941-1945гг.”, “ 50 лет Вооруженных сил СССР” “За доблестный труд в честь 100-летия со дня рождения В.И. Ленина” мэтээллэрдээх, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун бочуоттаах гражданина.

Биһиги аҕабыт, Пивоваров Николай Николаевич 1921 сыл ыам ыйын 14 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун  2-с Наахара нэһилиэгэр, дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. 1939 сыллаахха Наахара 7 кылаастаах оскуолатын үөрэнэн бүтэрээт, Дьокуускайга колхоз счетоводтарын курсугар үөрэххэ барар. Ол сыл Ленинскэй комсомол чилиэнинэн киирэр.

1942 сыл бэс ыйын 22 күнүгэр Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ ыҥырыллыбыта. Уралга Юг станцияҕа тиийэн 6 ыйдаах младшай командирдар курстарыгар үөрэммитэ. Ситэри үөрэппэккэ эрэ 1942 сыл алтынньы 24 күнүгэр присяга биэрбиттэрин кэннэ, арҕаа фроҥҥа ыыппыттара. Онно тиийэн 21-с хайыһар биригээдэтин састаабыгар киирбитэ. Кулун тутар 18 күнүгэр, Старая Русса куораты босхолооһуҥҥа , өстөөх самолеттарын бомбалааһыннарыгар түбэһэн, контузияланан, госпитальга киирэр. Дойдутугар 1944 сыл муус устарга кэлбитэ. Кэлэрин кытта ааҕар балаҕаҥҥа завхоһунан, онтон сыпной пуун сэбиэдиссэйинэн анаабыттара. 1951 сыл Молотов аатынан колхоз председателинэн талбыттара. Сыл үлэлээбитин кэннэ колхозтары холбооттооһун саҕаламмыта, кинини сылгы ферма сэбиэдиссэйинэн анаабыттара. 1953-1956 сылларга Дьокуускайга колхозтар председателлэрин бэлэмниир, Тыа хаһаайыстыбатын оскуолатыгар үөрэххэ ыыппыттара. 1956 сыллаахха младшай агроном идэтин ылан, Каганович аатынан колхозка агрономунан, солбуйааччы председателинэн үлэтин саҕалаабыта. 1960-1962 сылларга “Правда” колхозка агрономнуур. 1962-63 сылларга Хочоҕо учаастак сэбиэдиссэйинэн үлэлиир. 1963-1967 сылларга биригэдьиирдиир. Ити сыл “Правда” уонна “Байкалов” колхозтары холбоон совхоз оҥороллор. Онон 1967-1969 сылларга Хочо отделениетыгар бииригэдьиирдиир. Ол иһигэр 1967-1974 сылларга Хочо отделениетын партийнай тэрилтэтин секретарынан үлэлиир, ол кэмҥэ председатель Саввин Семен Николаевич этэ. Ити сылларга сельсовет үлэтэ республикаҕа, Советтар РСФСР-га куоталаһыыларыгар 1 миэстэни ылбыта. 1964-1974 сылларга сельсовекка депутатынан талыллан үлэлиир. 1974 сылтан “Байкалов” аатынан совхоз Хочо отделениетыгар биригэдьииринэн үлэлиир. 1976 сыллаахха кырдьаҕаһынан пенсияҕа тахсарынан чиэстээн К.К. Байкалов аатынан совхоз уонна Наахара сельсоветын Бочуотун кинигэтигэр киллэриллибитэ.

1978-1982 сылларга страховой агенынан ,4-с бригадаҕа биригэдьииринэн үлэлээбитэ. Былааннарын куруук аһары толороллорун иһин Коммунистичексай үлэ ударнигын аатын иҥэрбиттэрэ. 1982 сыллаахха Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун Бочуотун кинигэтигэр киллэрбиттэрэ. Ити сылтан Наахара сберкассатын сэбиэдиссэйинэн үлэлиир. 1983 сылтан революционнай бойобуой уонна трудовой слава кулуубун чилиэнинэн киирэн үлэлиир. 1985-1986 сыллаахха совхозка лугомелиоративнай отрядка биригэдьиирдээбитэ. 1986 сыллаахха Наахара совхоз бочуотун кинигэтигэр киллэриллибитэ. 1986-1991 сылларга Наахара совхоз складын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Партия, правительство, оройуон, совхоз өр сыллаах сыралаах үлэтин үрдүктүк сыаналаан 1990 сыллаахха Кыайыы 45 сыллаах юбилейынан Мэҥэ – Хаҥалас оройуонун Бочуоттаах гражданинын аатын иҥэрбиттэрэ.

Эдэр эрдэҕиттэн спордунан дьарыктанара, ордук курдаһан тустан 1,2,3 миэстэлэри ылаттыыра. Кэлин кырдьан да баран ветераннарга ыытыллар күрэхтэһиилэргэ хапсаҕайга, сүүрүүгэ, кылыыга, куобахха, ыстаҥаҕа үчүгэй көрдөрүүлэри ситиһэрэ.

1960-с сыллартан дуобатынан, шахматынан дьарыктаммыта. Зонанан уонна нэһилиэктэр икки ардыларыгар буолар күэхтэһиилэргэ элбэхтик кыттара, 2-с разрядтаах дуобатчыт нуорматын толорбута. Ону Иннокентий Тихонович Васильев оройуон спортсменнарын туһунан ахтыы кинигэтигэр киллэрэн турар. Олоҕун тиһэх күннэригэр диэри дуобатын доҕор оҥостон, куоракка олорон сэрии ветераннарын икки ардыларыгар ыытыллар күрэхтэһиилэргэ кыттан, куруук бириистээх миэстэлэргэ тиксэрэ. Онтукатыттан сүрдээҕин астынара, дуоһуйара.

Онон, колхозка, совхозка, атын тэрилтэлэргэ үлэлээбит уопсай ыстааһа 51 сыл. 1939 сылтан Ленинскэй комсомол чилиэнэ, 1949 сылтан ССКП чилиэнэ. Биһиги аҕабыт, эһэбит муударай өйдөөҕө, нэһилиэккэ биир убаастанар ыал аҕа  баһылыга этэ. Ол курдук аймахтара, билэр дьоно кэллэхтэринэ сүрдээҕин үөрэрэ-көтөрө, баарынан-суҕунан күндүлүүрэ. Ити курдук аҕабыт биһиэхэ уонна биһиги оҕолорбутугар үтүөҕэ, кэрэҕэ ыҥырар, угуйар сүдү күүс буолан куруук биһиги өйбүтүгэр, санаабытыгар умнуллубакка сылдьыаҕа. Бочуоттаах сынньалаҥар олорон оҕолоругар көмөлөһөн сиэн көрсөн аҕабыт өссө биир талаана арыллыбыта. Ол курдук бэйэтин тылыгар уонна мелодиятыгар хас да ырыалаах.

ПЛАТОНОВ АЛЕКСЕЙ ИННОКЕНТЬЕВИЧ

(1915-1977 сс.)

1915 сыллааха 2-с Наахара нэһилиэгэр Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар төрөөбүтэ. 1924-1930 сыллардаахха 2-с Наахара, Бүтэйдээх, Майа, Ороссолуода оскуолаларыгар үөрэммитэ. 1931-1932 сыллаахха педтехникум 1 курсун бүтэрэн баран Телиги начальнай оскуолатыгар учууталлаабыта.

1933-1935 сыллардаахха Аллайыаха оройуонугар учууталлыыр. 1932 сылтан 1967 сылга диэри норуот үөрэҕириитин фронугар эҥкилэ суох үлэлээбитэ. 1931 сылтан Ленин комсомолун чилиэнэ. 1944 сылтан ССКП чилиэнэ. 1943-1945 сылларга Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа. “Японияны кыайыы иһин”, “Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллэрдээх.

              Ийэтэ  Соловьева Наталья Самсоновна Быраматтан төрүттээх. Аҕата Платонов Иннокентий Васильевич (Халыҥ Лэгэнтэй) бастакы оҕото. Бу Кытааппыт Былатыан хос сиэнэ. Олохторо Сылгылыыр, иитиллибит аҕатын Ньукулай сирэ. Биһиги аҕабыт ыал улахан оҕото буолан киһини өйдүүр буолуоҕуттан оҕо оҕолуура эбитэ үһү. Биэс саастааҕыттан биһиги аҕабыт аҕатын батыһа сылдьара. Сэттэ саастааҕар аҕатын кытары күрүө тутуспут үһү, бу Хочону быһан үс мастаах бүтэй баара, ону эмиэ тутуспутум аҕабынаан диирэ. Сэттэ саастааҕар Таҥара дьиэтэ диэн ааттанар сиргэ, Хочоттон 6 км. Илин үрэххэ баар оскуолаҕа үөрэнэ киирэр. Үөрэҕэр үчүгэй, ол кэмҥэ бандьыыттааһын өрө турар, сахалар бары да кэриэтэ “Боссоойкону наһаа сөбүлүүллэрэ, эрэнэллэрэ, тумус тутталлара” диэн аҕам кэпсиирэ. Боссоойко кэлэн ааһарын истэн Таҥара дьиэтигэр дьон-норуот мустубут, көрсөн кэпсэтэн ааһыа дии санаабыттар. Мин аҕабар тыл бэлэмнээбиттэр. “Кэлэр көлүөнэ ыччатыҥ өйдүү-саныы сылдьарын туһугар бу остуолбаны сиргэ батары ас “ диэннэр. Боссоойко тохтообокко ааспыт, ыксаабыта буолуо, баҕар Ыарҕалаахха тохтоон ааспыта буолуо. Инньэ гынан Боссоойко уола диэн күлүү гынан ааттана сылдьыбыт. Онон оскуола тохтуу сылдьыбыт быһыылаах. Олох уоскуйбутун кэнниттэн биирдэ үлэтин салҕаабыта.

           Үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэн Ороссолуодаҕа үөрэнэ барар, быраатын, аймаҕын Платонов Алексей Павловиһы кытта. Онно алтыс кылааһы бүтэрэр уонна  17 саастааҕар Тиэлигигэ оскуолаҕа учууталынан ананан тиийэн үлэлиир. Үөрэнээччилэрэ сорохторо бэйэтиттэн аҕалар даҕаны, күүстээхтэр даҕаны үһү. “Переменаҕа тахсан тэҥҥэ оонньуура, онно таах соһон кэбиһэр этибит”,- диэн биир үөрэнээччитэ Захаров  Бүөтүр оҕонньор ахтара. Ол да буоллар уруокка киирдэхпитинэ истэр этибит диирэ. Ити 1932-1933 сс. быһыылаах.

          Онтон салгыы куоракка рабфакка үөрэнэ киирэр. Үөрэҕин бүтэрэн баран  оройуонугар Мас Булгунньахтаахха учууталлыыр.

         Үөрэнэр да, үлэлиир да кэмнэригэр общественнай үлэҕэ актыыбынайдык кыттар эбит. Наахара оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан комсомолга киирэн, саҥа олох тэрээһинигэр элбэхтик сүүрбүтэ-көппүтэ.

          Үлэһит буолан хамнастанан, Наахараҕа бастакы велосипеды атыыласпыта.  Ыраахтан Сылгылыыртан велосипедынан сылдьар буоллаҕа.

          1942 сыл Төҥүлү орто оскуолатыгар история учууталынан, завуһунан үлэлиир. 1943 сыллаахха учебный сбор диэҥҥэ ыҥырыллар, устунан армияҕа баҕа  өттүнэн көрдөһөн барар. Онно баран Уралга 9 кондепоҕа действующай чааска штабка суруксуттуур. Компартияҕа киирэр. Бастаан комсорг, онтон парторг буолан үлэлиир. 1945 сыл саас Берлин диэки айаннаан иһэн Кыайыы буолан, аны илин фроҥҥа ыыталлар. онно тиийэн аны Япония милитаристарын кыайыыга кыттыhар.

ПЛАТОНОВ ВАСИЛИЙ ПЕТРОВИЧ

(1909-1985 сс.)

        Бэс ыйын 2 күнүгэр 1943 сыллаахха армияҕа ыҥырыллыбытым.

        Иркутскайга тиийбиппит кэннэ строевой, нестроевой диэн араарбыттара.Мин нестроевойга түбэһэн үлэҕэ барбытым. Кыайыы күнүгэр биһиги үлэлии сылдьыбыппыт. Дойдубар 1946 сыллаахха ахсынньы ыйга эргиллэн кэлбитим .Кэлэн баран колхозпар суотчутунан улэлээбитим. Пенсияҕа 1968 сыллаахха тахсыбытым.

Наҕараадаларым: «Үлэҕэ килбиэнин иһин», «Германияны кыайыы иһин», «Японияны кыайыы иһин», «Кыайыы 20 сыла туолбутун иһин» мэтээллэр.

ПЛАТОНОВ ВАСИЛИЙ СЕМЕНОВИЧ.

(1905-1983 сс.)

   1905 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ  Кини аҕата Платонов Семен Николаевич, онтон ийэтэ Платонова Акулина Прокопьевна.Василий Семенович 3-с оҕо. Кинилэр бииргэ төрөөбүттэр 8 этилэр, онтон билигин  2 эрэ баар.

Василий Семенович сэриигэ 1942 сыллаахха  дойдутуттан ыҥырыллан барбыта. 1945 сылга диэри Забайкальскай  байыаннай уокурукка,  Монголияҕа  сылдьыбыта. Кини фроҥҥа ат атаарыытыгар үлэлээбитэ.

Наҕараадалара: «Германияны кыайыы иһин», «Японияны кыайыы иһин», «1941-1945сс.килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээллэрдээх.

Василий Семенович 8 оҕоттон соҕотох уол. Аҕатын сахалыы аата Сэмэҥкэ. Кинилэр олохторо Өлөннөөх халдьаайыта уонна Улахан күөл халдьаайыта. Сайылыктара Синньигэс. Василий Семенович олус холку уонна олус үчүгэй майгылаах этэ. Оҕону дьиибэлээн таптыыра. Үлэтигэр бэриниилээх, олус үлэһит киһи этэ. Кэнники оскуолаҕа харабылынан, остуораһынан сылдьан пенсияҕа тахсыбыта. Пенсията 28 солк этэ. Кыраны уһанар, барыны бары сатыыр, арыгыны олох испэт киһи этэ. Оскуолаҕа үлэлии сылдьан учууталлар олорор дьиэлэрин тутуспута. Иванов С.И., Тастыгин А.Н., Федоров А.Е. олорор дьиэлэрин. Кылаастарга олоппос тиийбэт этэ. Онон элбэх ыскамыайкалары оҥорбуттара билиҥҥэ диэри баар

ПЛАТОНОВ ГРИГОРИЙ ВАСИЛЬЕВИЧ

(1919-1978 сс.)

Григорий Васильевич 1919 сыллаахха Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кини 1935 сыллаахха төрдүс кылааһы бүтэрэн баран 1939 сылтан 1940 сылга диэри Наахара сельсоветын секретарынан, комсомольскай тэрилтэ секретарынан үлэлээбитэ. 1941 сыл бэс ыйыгар Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ ыҥырыллыбыта. Ол ыҥырыллан баран  кини 1942 сыл ахсынньы ый 30 күнүгэр дылы Япония границатыгар  харабылга стрелогынан турбута. 1943 сыллаахха тохсунньу ыйга Западнай фроҥҥа 1314-с штурмовой стрелковай полкаҕа рядовой саллаатынан, 1943 сыл кулун тутар ыйга диэри сэриилэспитэ. Вязьма куораты ылыыга, атаакаҕа кулун тутар 8 күнүгэр бааһыран үс ыйга госпитальга сыппыта.

1943 сыллаахха от ыйын 12 күнүгэр аармыйаттан босхоломмута. Дойдутугар кэлэн 1950 сылга диэри сельсовет председателинэн, онтон 1959 сылтан пенсияҕа тахсыар диэри сельсовет секретарынан Наахараҕа үлэлээбитэ.

Григорий Васильевич үһүс группалаах Аҕа дойду сэриитин инвалида. “Германияны кыайыы иһин”,  “Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар  килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллэрдээх, “Орден Славы” кавалера. Саха АССР Верховнай Советын Президиумун Советыттан Почетнай грамоталардаах.

Григорий Васильевич сэттэ оҕолоох. Бары үлэһит дьон.

Мин 22 саастаах комсомолец Аҕа дойду көмүскэлин иһин Советскай Аармыйаҕа сулууспалыы 1941 сыл от ыйыгар ыҥырыллан барбытым. Сэрии буолбута  ый эрэ курдук этэ , Советскай норуокка куттал суоһаабыта,  немецкэй аармыйа кимэн киирэн Москва таһыгар кэлбитэ. Соҕуруу Сталинградка күүстээх охсуһуу буола турарын, илин өттүбүтүгэр немец союзнига, Япония саба түһээри бэлэмнэнэр сураҕын күн аайы истэбит. Байыанннай үөрэҕи Забайкальскай уокурукка Мальта станцияҕа саҕалаабытым. 1941 сыл ахсынньыга Маньчжурияҕа, Япония границатыгар икки сыл службалаабытым. Байыаннай үөрэҕи күнүстэри-түүннэри ыыталлара. Рядовой саллаатынан пехотаҕа анаммытым. Онно Ленин комсомоллара өрүү инники кирбиигэ иһэрбит. Япония сэриитэ саба түһүө диэн кытаанах харабылга күнүстэри-түүннэри уочарытынан турарбыт. Үөрэх-иитии уонна практическай постка туруу кытаанаҕыттан куттаммат буоларга икки сыл устата үөрэннибит уонна границаны харабыллаатыбыт. Арҕаа фроҥҥа балаһыанньа өссө ыарахан, кутталланан иһэрэ. Немец сэриитэ харса суох кимэн киирэн Ленинграды төгүрүйэн Москва таһыгар кэлбитэ. Онон сэриигэ советскай норуокка И.В.Сталин этиитэ, ыҥырыыта радионан этиллибитин истэн баран, Забайкальскай байыаннай уокуруктан  добровольнай күүстэри сэриигэ атаарбыттара. Бастакы эшалон 1943 сыл тохсунньуга барбыта, мин 2-с эшалоҥҥа барсыбытым. Тимир суолунан айаннаан Москваҕа тиийэн тута фроҥҥа барбыппыт. Мин Калининскай фроҥҥа Вязьма куорат туһаайыытынан 1314-с щтурмовой стрелковай полкаҕа түбэһэн сэриилэспитим. Советскай Армия саҥа кимэн киирэн иһэр кэмэ этэ. Москваттан немец тэйитиллибитэ. Арҕаа үүрүллэн эрэр кэмэ. Сэрии бары фроннарынан Советскай Армия атаакалаан эрэр этэ. Мин 1943 сыл кулун тутарга штурмовой  атаакаҕа киирэн иһэн хаҥас илиибэр бааһыран стройтан туораабытым. Ити бааһырыыбынан, госпитальга үс ый эмтэнэн баран дойдубар кэлбитим.   Армияҕа үс сыл службалаан 1943 сыл от ыйыгар дойдубар кэлбитим. Кэлээт да сельсовет председателинэн үлэлээн барбытым. 1-кы Наахара нэһилиэгэр 1950 сылга диэри. Итиннэ 4 колхуоһу бөдөҥсүтүүнү ыыппытым. Кэлин бары холбоһон “Победа” колхуос буолбуттара. 1946 сыллаахха ССКП чилиэнэ буолбутум. Онон партия эрэллээх саллаата буолан тыылга үлэбин саҕалаабытым. 

ПЛАТОНОВ ЕРЕМЕЙ ДМИТРИЕВИЧ

(1914-1997 сс.)

       Үлэ фрона – Булуҥ, Сангаар. “Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллээх.

        Платонов Еремей Дмитриевич 1917 сыллаахха  Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ.

        1942 сыллаахха бэбиэска тутан Майаҕа көрдөрө военкомҥа киирбит, онтон сыыллан сайын Сангаарга баран таас чох хостооһунугар үлэлиир. Онтон Уссурийскай кыраайга мас кэрдиитигэр үлэлээбитэ, 1952 сыллаахха дойдутугар кэлбитэ. Кэлэн колхозка совхозка араас үлэлэргэ үлэлээбитэ. Элбэх грамоталаах, мэтээллэрдээх. Пенсияҕа да тахсан баран сүөһү үлэтигэр үлэлээбитэ.

ПЛАТОНОВ СЕМЕН ПЕТРОВИЧ

(1917-1950 сс.)

Родился в 1917 году в Нахаринском наслеге. Рядовой, беспартийный. Образование средне-специальное. Призван в армию в 1941 году. Служил на фронтах Отечественной войны. Ранен в руки. Демобилизован в 1942 году по ранению и по болезни. Умер в 1950 году на заключении. Награды: Медаль “За Победу над Германией”.

ПЛАТОНОВ ИВАН АЛЕКСЕЕВИЧ

(1915-...сс.)

1942 сыллаахха сайын барбытым. Бастаан 15 күн Пермь куоракка үөрэххэ сылдьан минометка наводчик буолбутум, старшай сержант званиеламмытым. Онтон Брянск куоракка фроҥҥа тиийбитим. Онтон сотору буолаат, биһиги полкабыт төгүрүктээһиҥҥэ түбэспитэ. 11 күн устата өстөөх биһигини төгүрүйэн сыппыта. 11 - с күнүгэр атын чаастан кэлэн биһигини төгүрүктээһинтэн таһаарбыттара.  Элбэх хаан тохтуулаах кыргыһыыны мүччү көппүппүт. Биһиги полкаттан биир дэриэбинэҕэ 4 – дүө эрэ буолан булсубуппут. Ол кыргыһыыга миигин Долгополов диэн украинец өлөрбүттэн быыһаабыта. Ол маннык этэ:  Мин урут сэриигэ сылдьан сэрии диэн тугун билбитим суоҕа. Мин санаабар, киһи тугу илдьэ сылдьара да ону быраҕыа суохтааҕа. Онтон миэхэ автомат уонна пулемет баара. Биллэн турар 64 кг ыйааһыннаах пулеметы  сүгэн баран кыайан сүүрбэтин биллэр. Мин кэнники хааллар хаалан испитим. Онуоха Долгополов диэн украинец кэлэн пулемеппын быраҕарбар этэр. Кини урут хас да кыргыһыыга кыттыбытын туһунан истэрим. Ол иһин опыттаах киһи билэр буоллаҕа диэммин пулемеппын бырахтым. Уонна киһибин кытта аргыстаһан, тахсардыы сананан сэргэстэһэ сүүрэн истим. Киһим миигин бар да бар диир. Мин аһары сүүрдүм. Ол истэхпинэ бачыыҥкам уллуҥун (хобулугун) тэллэччи ытан  кэбистилэр, онтум лаһыргыы сылдьар. Дьэ ол курдук лаһырҕайдаан Брянск куорат таһыгар баар дэриэбинэҕэ тиийдим. Онно төрдүө буолан булсубуппут да, атын – атын чаастарга ыытан кэбиспиттэрэ. Долгополов быһа анньыыга хаалан, онно өлбүт. Ити мин бастакы кыргыһыыга сылдьыым этэ. Онтон сотору буолаат Брянскайы ылбыппыт. Кыргыһыы 2 күн барбыта. Брянскайы босхолоон баран Орелга тиийбиппит. Орелтан 18 км сиргэ 1 ый оборонаҕа сыппыппыт. Онтон 1 ый устата сэриилээн Орелу ылбыппыт. Аан бастакы бааһыырыыбын онно ылбытым. Бааһым чэпчэки этэ. Харыбын дьөлө ыттарбытым, ол иһин таһыттан эмтэммитим. Онтон салгыы Курскайга тиийбиппит, онно улахан тохтобул суоҕа. Наступление бара турара. Онно кыттыһан баран ааһа турбуппут. Онтон Житомирга тиийэн баран миигин расчет командирынан анаабыттара. Взвод командира Мишин, рота командира капитан Врошлигин этилэр. 1 расчетка 7 киһи баара. Житомир куораты босхолообуппут кэннэ чааспытын Житомирскай диэн  ааттаабыттара. Куорат таһыгар элбэх кыра дэриэбинэлэр бааллара. Олортон Чартория диэн дэриэбинэни ордук өйдүүбүн. Биһиги рота командира Орлов диэн майор этэ. Биирдэ бадарааннаах баҕайы суол устун айаннаан испиппит, биһиги массыынаттан түһэн хаамсыбыппыт. Онтон эмискэ Орлов  немецтэр, массыыналарга тахсыҥ диэн инниттэн команда биэрдэ. Биһиги бары массыыналар диэки сырыстыбыт. Мин массыынаҕа хатаастан эрдэхпинэ, илиибин биир саллаат алҕас охсон кэбистэ да, мин сиргэ олоро түстүм. Массыына бара турда. Мин барыах – кэлиэх сирбин булбатым, барыта истиэп дойду. Онно мин немецтэр ортолоругар соҕотоҕун хаалан хааллым. Дэриэбинэ кытыытыгар кэбиһиилээх соломолор бааллар эбит, онно тиийэн саһан хааллым. Арай киэһэрэн барда быһыылаах, мин соломоттон таҕыстым. Арай ол турдахпына немец танката кэлэн ааста. Мин саһан хааллым. Онтон тахсан көрбүтүм чугас ПТР (противотанковай пулемет) сытар. Аттыгар биһиги саллааппыт өлө сытар, сүүһүгэр түһэртэрбит. Мин ПТР-ы ыллым уонна ботуруоннары харбаат соҕотох киһи окопатыгар саһан хааллым. Онтон сотору буолаат эмиэ биир танка иһэрэ көһүннэ, миэхэ ойоҕоһунан буолаатын кытта мин зажигательнай буулдьанан ытан субуруттум. Арай таанкам аҕыйах хаамыыны бараат тохтоото да, умайбат. Онтон иһиттэн хас да киһи ойон таҕыстылар. Мин автоматынан ытыалаатым. Онтон сотору буолаат таанкам өрө күүдэпчилэнэн таҕыста. Мин турдум уонна ПТР – бын илдьэ аргыый баран истим. Арай хонуу ортотугар тиийэн истэхпинэ танк тыаһаата. Мин ойон тиийэн снаряд үлтү тэппит хайаҕаһыгар сытан кэбистим. Эмиэ биир танк лиһигирэтэн иһэр эбит. Адьас мин чугаспынан ааһан истэҕинэ мин эмиэ ПТР – бынан ытан субуруттум. Танк умайан хара буруонан өрө күүдэпчилэннэ. Онтон мин  туран кэбиһиилээх соломобор бардым. Тиийэн ПТР – ы кистээтим. Уонна бэйэм дьэ санаа бөҕөҕө түстүм. Аны бэйэм дьоннорбун булбаппын. Хантан булуохпунуй? Ким сирдиэй? Син биир өлөр киһи буоллум. Быраһаай төрөөбүт Наахарам, Сахам сирэ, табаарыстарым – дии санаатым. Оннооҕор ытамньыйан ыллым, ити ыккардыгар киэһэрдэ. Хараҥа да хараҥа, туман бөҕө буола түстэ. Арай мин иһиттэхпинэ, быһыллыбыт соломо бааһынатын ортотунан киһи иһэр. Атаҕын тыаһа биир кэм сырдыргыыр. Мин туран састым. Арай чугаһаабытын кэннэ биирдэ барыс гына түстүм. Иһиттэхпинэ дьахтар саҥата “Уой” диэтэ. Көрбүтүм биир дьахтар кэлэн турар. Мин: “Ханна бардыҥ?”- диибин. Киһим: “Дьиэбэр” диир. Онуоха мин: “Ханнааҕы дьиэҕэр? Онно биир да дьиэ суох.”- диэн бардьыгынаан тоҕо бардым. Онуоха дьахтар: “Мин манна дьиэлээхпин”- диэтэ. Мин кинини  батыһан истим. Арай дьахтарым соломону хаста да киирэн хаалла. Мин эмиэ киирдим. Көрбүтүм отуу эбит. Дьахтар кэргэнэ партизан үһү, ол иһин немецтэр өлөрөөрү гыммыттар. Онтон куотан кэлэн олорор эбит. Кини миигин көрөөт нуучча саллаатаҕын диэн биллэ. Онуоха мин биһиэннэригэр хайдах барары ыйыттым, суолу дьэ ыйда. Биһиэннэрэ үрэх анараа өттүгэр бааллар үһү, мин сирдээ диэтим. Дьахтар этэр 2 оҕолоохпун, кинилэри аһынабын, эн бэйэҥ бар – диир. Мин биир да суолу билбэппин диибин. Дьахтар туран Мин бэрэбиэркэлии бардым, диэт тахсан барда. Ыытан баран биирдэ кэмсинним. Дьэ немецтэри хайдах да аҕалара буолуо дии санаатым да, тахсан саһан хааллым. Өр баҕайы буолаат дьахтар төннөн кэллэ. Мин саҥарбатым. Ыҥыран көрдө, хардарбатым. Онтон биирдэ тахсан кэллим да ыйыттым Ну как? Часовойдар үрэххэ суохтар, бар диэтэ. мин туран, прямо бардым. Үрэххэ тиийэн кэллим. Нэһиилэ нөҥүө биэрэккэ тахсааппын кытта биһиги часовойдарбыт үрдүбэр түһэн, тутан штабка илтилэр. Мин олус тоҥнум. Штабка тиийбитим тойоттор бөҕөлөр олороллор эбит. Чыын – хаан бөҕөтө. Миигин туран үспүйүөҥҥүн дииллэр, каһаххын дииллэр. Мин туран сахабын диибин. Онтон хайа чаастан сылдьарбын ыйыттылар. Эттим. Онтон связист биир кэм Звезда да  Звезда бөҕө буолла. Сотору майор саҥата, Орлов киэнэ трубкаҕа иһилиннэ. Миигин чааспар ыыттылар. Тиийбиппэр дьоннорбун  ыйыталлар. Билбэтим диибин. Кэлин истибиппит бастакы массыыналартан уратылары барытын танковай колонна төгүрүйбүт. Онтон салгыы Польшаҕа тиийбиппит. Онно Тернополь диэн куорат таһыгар санныбар улаханнык бааһыран, дойдубар кэлбитим. Ити 1944 сыллаахха этэ. Наҕараадаларым: “Аҕа дойду сэриитин 1-кы”, “Албан аат 3-с степеннээх” ордена, «Германияны кыайыы иһин”, “Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллэр.

ПОПОВ СПИРИДОН АФАНАСЬЕВИЧ

(1918-1983 сс.)

Сэрии саҕаланаатын кытта байыаннай быһыы-майгы үөскээбитигэр,  бастыҥтан бастыҥ биир дойдулаахтарбыт, 18-19 саастаах уолаттар, 50 саастаах аҕалар биир тэҥҥэ хомуллан, Ийэ дойдуларын көмүскүү сэриигэ  барбыттара. Ийэлэр, эбэлэр, эһэлэр, аҕалар уонна оҕолор дойдуларыгар ытаһа хаалбыттара.                                                                                    

    Биһиги оччотооҕу эдэр дьон бары даҕаны сэрииһит, буола үөскээбэтэхпит, эйэлээх олоххо олорорго, эйэлээх үлэни үлэлииргэ бэлэмнэммиппит. Биһигини Ийэ дойду, бар-дьон хараҕын уута, ынырык ынчыга саа-саадах туттарбыта. Сэриигэ төһөлөөх эмэ ыраах Саха сириттэн кэлэн, өлөр-тиллэр мүччүргэннээх бириэмэлэригэр ,саха аатын түһэн биэрбэт, Ийэ дойду иһин биэрбит андаҕары чиэстээхтик толорор туһугар өстөөҕү утары харса хабыра суох охсуспуппут.

     Мин 25 саастаахпар 1943-44 сылларга 11-с Беларусскай фроҥҥа Украинанан, Белоруссиянан рядовой саллаатынан сулууспалаабытым. 1944 сыллаахха кулун тутар 26 күнүгэр ыараханнык араанньы буолан хас да госпиталларга эмтэнэн, 2-с группалаах инвалид буолан дойдубар кэлбитим.

       Аныгы ыччат өйдөө: Инникитин өссө үчүгэйдик олорорго, аҕа көлүөнэ үтүө үгэстэрин, үлэҕэ албан ааттарын, эйэлээх усулуобуйаҕа эдэр ыччат салҕаан ыытыах тустаах. Эдэр ыччат бэйэҥ дьулуурдаах үлэҕинэн Ийэ дойдуҥ баайын-дуолун өссө барҕат, кини күүһүн-күдэҕин өссө бөҕөргөт. Бэйэ үлэтин уонна атын киһи үлэтин сыаналыы үөрэн. Бэйэ чиэһин, суобаһын, культуратын харыстыы үөрэниэххэ. Бэйэни киртитэр, холуннарар суоллары туора хаамыахха, олох таба суолугар туруохха. Утумнаахтык үөрэнэн, таһаарыылаахтык үлэлээн Ийэ дойдубут бары өттүнэн бөҕөргүүрүгэр көмөлөһүҥ!

                     Мин сэриигэ кыттыым иһин маннык наҕараадалары ылбытым: Орден «Славы 3-й степени», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1942-45гг.», «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1942-45гг.», « 20 лет победы Великой Отечественной войне 1941-45гг.», « 50 лет Вооруженных сил  СССР» мэтээллэрдээх, “ 25 лет победы в Великой Отечественной войне” бэлиэ.

ПОТАПОВ НИКОЛАЙ ЕГОРОВИЧ

(1913-1953 сс.)

Николай Егорович 2-с Наахара нэһилиэгэр “Куоһаҕас” диэн сиргэ 1913 сыл ахсынньы 2 күнүгэр бэрт дьадаҥы ыалга төрөөбүтэ. Ити нэһилиэк таҥаратын дьиэтигэр аһыллыбыт оскуолаҕа Иван Иванович Платонов учууталга үөрэммитэ. Оччотооҕу кэмнэргэ артыалы тэрийсэн, онно үлэлээн элбэх көмөнү оҥорбут.

1929 сыллаахха Якутскайдааҕы педагогическай техникумҥа үөрэнэ киирбитэ.

1932 сыллаахха техникуму бүтэрэн 2-с Тыыллыма начальнай оскуолатыгар сэбиэдиссэйдээбитэ.

1936 сыллаахха Тыыллыма оскуолатыттан ууратан “Колхоз кырдьыга” хаһыакка редактор оҥорбуттара. Ити үлэлии сылдьан сэриигэ барар.

1942 сыллаахха тохсунньу ыйга сэриилэһэр армияҕа ыҥырыллар, ротаҕа политруктуур. 1942 сыллаахха ахсынньы ыйга илиитигэр баас ылан дойдутугар төннөн кэлэр. 1943 сыллаахха тохсунньу ыйтан ыла ВКП/б/райкомугар парткабинетка сэбиэдиссэйдиир.

1943 сыл күһүнүгэр 2-с Наахара оскуолатыгар директорынан тахсар. 1943-44, 1944-45 сылларга.

1945-1946, 1946-47 сылларга Якутскайдааҕы учительскай институкка үөрэнэр.

1947-48, 1948-49 сылларга 1-кы Мэлдьэхси 7 кылаастаах оскуолатыгар директордыыр.

1949-50, 1950-51, 1951-52, 1952-53 сылларга 2-с Наахара оскуолатыгар директордыыр, учууталлыыр.

1953 сыллаахха сэтинньи 2 күнүгэр ыалдьан өлбүтэ. Наҕараадалара: “Бойобуой үтүөлэрин иһин”, “Германияны кыайыы иһин” мэтээллэрдээх.

Ахтыы

1912 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕата Потапов Егор (илиитэ суох Дьөгүөр) Ийэтэ Акулина Потапова,  иккиэн маҥан баттахтаах, кырдьаҕас дьону көрөр этим. Олохторо Куоһаҕас, кыра балаҕан дьиэлээхтэрэ, аҕыйах сүөһүлээхтэрэ, убайын Николай Егоровиһы -1, 1921 сыллаахха бандьыыттар өлөрөллөр.

Советскай былаас сыллара буолан, Николай Егорович, дьадаҥы ыал оҕото,  4 кылааһы Толоон-күрүөҕэ баар таҥара дьиэтигэр үөрэнэн бүтэрбитэ. Үөрэҕэр ситиһэр буолан, Дьокуускайдааҕы учууталлары бэлэмниир техникумҥа үөрэммитэ.

Онтон дойдутугар тахсан 2-с Наахараҕа хас да сыл  учууталлыыр ,  нэһилиэккэ элбэх лекциялары,  докладтары оҥорор, дириҥ билиилээҕин, общественнай олоххо активнайдык кыттарын иһин партия чилиэнинэн ылыллар.

1934-1935 сылларга оскуола директорынан үлэлэтэллэр. Онтон 1936-1938 сылларга үөрэнэн, үрдүк үөрэхтээх учуутал идэтин ылар, дойдутугар тахсан 1939-1941 сылларга бастаан учууталлыыр, онтон завучтуур. 01.02.1941 сыллаахха стрелковай рота политругунан сылдьыбыт. 12.08.42с фроҥҥа араанньы буолар. 16.10.42 с военнай госпиталь комиссиятын быһаарыытынан дойдутугар атаарыллыбыта. Сэрииттэн төннөн кэлэн баран (01.02.43с.) парткабинет сэбиэдиссэйинэн 07.10.43с дылы улэлээбит. Онтон 11.10.43с 2-с Наахара ситэтэ суох орто оскуолатыгар директорынан ананан үлэлээбит уонна атырдьах ыйыгар, 1945 сыллаахха Якутскай куоракка үэрэххэ ыытыллыбыт. 1947 сыллаахха атырдьах ыйыгар кэлбит.( Ахтыыга көннөрүүлэри киллэрдим Потапов Николай Егорович трудовой киниискэтиттэн музей үлэһитэ Васильева А.Х.)

1942-1944 сылларга Аҕа дойду сэриитигэр фашисткай Германияны утары Ийэ дойдутун көмүскүү сэриигэ ыҥырыллан барар. Үрдүк үэрэхтээх учууталы взвод командира оҥороллор. Ханнык чааска, фроҥҥа сылдьыбытын ыйыталаспатаҕым. 1944 сыллаахха  2-с группалаах инвалид буолан дойдутугар кэлэр (уҥа илиитин тойон эрбэҕин суох оҥорбуттар этэ).

1944 сыл от ыйыттан 1948 сылга дылы оройуоннааҕы “Колхоз кырдьыга” хаһыат редакциятыгар үлэлиир. Ити кэмҥэ кини ыстатыйалара хаһыакка элбэхтик тахсаллара.

Онтон 1949-1950 сылларга Наахара сэттэ кылаастаах оскуолатыгар директордыыр. Кини үлэлиир кэмигэр оскуола үэрэтэр-иитэр үлэтэ балайда тупсар. Ити сылларга үэрэммит оҕолор араас идэлээх, үрдүк үэрэхтээх, үлэһит буолан иитиллэн тахсыбыттара.

Николай Егорович пропагандист-лектор, дириҥ билиилээҕэ. Биһиги олус диэн сөбүлээн истэрбит. Нэһилиэккэ аан дойду балаһыанньатыгар элбэх лекциялары, докладтары оҥороро. Саҥа дьыл, өктөөп, маай, кыайыы күнүн, атыннык эттэххэ Советскай армия күнүн бырааһынньыктарыгар үксүн Николай Егорович доклад оҥороро. Онон нэһилиэккэ, оройуоҥҥа улахан авторитеты ылбыта.

Николай Егорович бастакы кэргэнэ Ильина Анна Ивановна диэн, төрдө Тиэлиги,  Зинаида диэн кыыстаахтара. Зинаида куоракка үэрэммитэ уонна онно улэлии хаалбыта. Ким Герасимов (дьиҥнээҕэ Тит Герасимов) диэн бииргэ үөрэммит уолугар кэргэн барбыта, хас да оҕоломмуттар этэ. Күтүөт төрдө Табаҕа Герасимов Григорий Михайлович диэн «Коммуна» колхоз председателэ этэ.

ПРОКОПЬЕВ ИННОКЕНТИЙ ГАВРИЛЬЕВИЧ

(1912-1952 сс.)

Забайкальскай байыаннай уокурук, 3-с стрелковай биригээдэ стрелога. "Германияны кыайыы иhин", “Японияны кыайыы иһин”, “Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллэрдээх.

ПРОКОПЬЕВ НИКОЛАЙ МОИСЕЕВИЧ.

(1910-1990 сс. )

       Армияҕа 1942 сыл бэс ыйын 24 кунугэр ыҥырыллыбытым. Молотовскай  уобаласка Дьюк  лааҕырыгар  тиийбитим.  Сир анныгар  землянкаҕа олорбутум. Фроҥҥа барыам  иннинэ Куҥкур  лааҕырыгар сылдьыбытым. Онтон  уһаабакка эрэ  биир дэриэбинэҕэ  тиийэн муоста  оҥоһуутугар  үлэлээбитим. Сайыныгар  Брянскайы  босхолообуппут. Ол кэнниттэн Калининскай  уобаласка  маай ыйга тиийбитим, онно кыһыны кыстаабыппыт. Тимир суол тутуутугар улэлээбитим. Онно сэрии олох кытаанаҕа этэ. Онтон Украинаҕа тиийэн сайылаабытым. Ол кэнниттэн Кавказка тиийэн  сэриилэспитим. Жуков хамаандата ханна сылдьыбыта да онно барытыгар сылдьыбытым .Жуковтан хаста да хайҕал ылбытым. Кавказ кэнниттэн Румынияҕа, Венгрияҕа, Чехословакияҕа  сылдьыбытым. Армияттан 1946 сыллаахха тохсунньу 6 күнүгэр эргиллэн кэлбитим.

         Наҕараадалара:  «За доблестный труд», «За победу над Германией в ВОВ 1941-45гг.»,  «20 лет победы в ВОВ 1941-1945гг., «50 лет Вооруженных сил СССР» мэтээллэрдээх.

         Биһиги аҕабыт Прокопьев Николай Моисеевич 1910 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр, саас айылҕа тыллыыта Ньукуолун саҕана төрөөбүт. Күн сирин көрбүт, улааппыт, олорбут алааһын Күндэни олус таптыыра, ахтара, саныыра. Мин төрөөбүт алааһым күн урут күөрэйэн тахсар сирэ, Күндэ диирэ.  

        Бииргэ төрөөбүт иккиэ этилэр, быраата Марк Моисеевич үрдүк үөрэхтээх инженер прораб этэ, аҕаларын олоҕун уолаттара салҕыыллар. Төрөппүттэрэ эрдэ өлөн, маачаха ийэҕэ иитиллибитэ. Аҕабыт үөрэҕэ суох эрээри, сүрдээх уус-уран тыллаах, көрүдьүөс кэпсээннээх, сытыары-сымнаҕас майгылааҕа, туохха барытыгар мындыр өйдөөҕө, сахаҕа төрөлкөй, уһун уҥуохтаах, кыайыгас, туруу үлэһит этэ.

       Мин өйдүөхпүттэн аҕабыт наар үлэ эрэ  туһунан кэпсиирэ. Ол курдук Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар күһүн баран баран саас биирдэ кэлэллэрин, айаҥҥа сыарҕалара  алдьанан, олгуобуйалара тостон, аттара ырыганнаан бэрт эрэйинэн дойдуларын булалларын кэпсиирэ. Аны кураан сылларга Нуотара үрэҕэр оттуулларын, Горнайга “от сии” тахсалларын үгүстүк ахтара. Оччотооҕу дьон сиэринэн  үөлээннээхтэрин курдук колхуос бары үлэтигэр кыһыннары-сайыннары өрөбүлэ суох үлэлээн, стахановец, коммунистическай үлэ ударнига буолбута.

        “Правда” холкуоска куонньук буолан, холкуос көлүүр оҕуһа, ата барыта биһиэхэ турара. Күһүн убаһа өлөрүүтэ туһунан бырааһынньык курдук үлэ быһыылааҕа, оскуолаттан тахсарбар холкуос биригэдьиирдэрэ, үлэһиттэр уһун остуолбут тула олорон, күө-дьаа тугу эрэ кэпсэтэллэрин өйдүүбүн. Ийэбитин кытта ньирэй, субан сүөһү көрүүтүгэр таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ. Кэлин сааһыран баран, саас эрдэ кыраабыл, атырдьах, хотуур уга быһан куурдан, от тэрилин, сыарҕа, дуга оҥорор этэ.

         Кыра эрдэхпититтэн аҕабыт олоххо кыралыйан турар кырдьыгынан сылдьыҥ, үлэһит, үөрэхтээх дьон буолун диэн үөрэтэрин элбэхтэ истибиппит.

         Аҕабыт хараҕа мөлтөх буолан сааламмат этэ. Ол оннугар Күндэҕэ уонча айахтаах сохсолоох этэ. Онтон элбэх да куобаҕы, мас көтөрүн, хара улары ылара. Улахан бырааппынаан Гришалыын куобах сүксэ, көмөлөһө барсааччыбыт. Бэйэтэ туу, ардьа өрөн балыктаан ыкса ыалларыгар кытта бэрсэрэ.

                   Ахтыыны суруйдум кыыһа, педагогическай үлэ ветерана, СР үөрэҕириитин       Бочуоттаах ветерана, 2-с Наахара нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Прокопьева Любовь Николаевна.

ПРОКОПЬЕВ ПРОКОПИЙ АЛЕКСЕЕВИЧ

(1923-1992 сс.)

       1923 сыллаахха ыам ыйын 2 күнүгэр Амма сиригэр Лээгигэ дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтүм. Ийэм Прокопьева Ольга Егоровна, аҕам Прокопьев Алексей Алексеевич. Төрөппүттэрим көһө сылдьан булдунан дьарыгырар дьон эбит.

        1943 сыллаахха атырдьах ыйын 15 күнүгэр Советскай армияҕа ыҥырыллыбытым. Саха сириттэн үс сүүсчэкэ киһи  буолан Иркутскай куоракка тиийбиппитин кэннэ, атын атын чаастарга араартаабыттара. Биһигини сэттэ саханы, күһүн сэтинньи ый саҥатыгар Монголия сиригэр Чалбаншан куоракка 34-с дорожно-эксплуатационнай полкаҕа харабылынан ротаҕа ылбыттара. Бу ротаҕа 1945 сыллаахха диэри байыаннай обьектары харабыллаабыппыт. Бу сыл Японияттан кытайдары босхолооһун иһин сэриигэ Маньчжурияҕа барбыппыт. Бу сэриигэ Япония сэриитэ уһаабатаҕа, нэдиэлэ иһинэн кыайыы буолбута. Биһиэннэрэ элбэх киһини билиэн ылбыттара. Биһиги ротабыт Кытай сиригэр Чан-Чунь диэн куоракка тиийэн эмиэ харабылга үс ый турбута. Оттон Харбин куоракка алта ый устата Советскай генераллары харабыллаан сылдьыбыппыт.

       1947 сыллаахха демобилизацияланан төрөөбүт Сахам сиригэр эргиллибитим. “Японияны кыайыы иһин” мэтээлинэн, юбилейнай мэтээллэринэн  наҕараадаламмытым.

       Мин биһиги саҥа үүнэн иһэр ыччаттарбытыгар туһаайан этиэм этэ: “Эһиги хаһан баҕарар төрөөбүт дойдугутугар куттал суоһуур буоллаҕына, мэлдьи бэлэм буолуҥ. Кини өрүү үүнэ-чэлгийэ турарыгар күүскүтүн кэрэйимэҥ”.

ПРОХОРОВ ИЛЬЯ ГЕРАСИМОВИЧ

(1903-1978 сс.)

1903 сыллаахха Наахара нэҺилиэгэр төрөөбүтэ. бииргэ төрөөбүт иккиэлэр. Олом начаалынай оскуолатыгар биир кылааһы бүтэрбитэ, ол кэнниттэн оскуола көтүллүбүт, онон кыаммакка үөрэммэккэ хаалбыт.

Бу дойдуга комсомолга киирбит. 1929 сыллаахха Томмокко көмүс бириискэтигэр икки сыл бирикээсчигинэн үлэлиир. Онтон куоракка тутуу курсугар киирэр.  Аммаҕа бурдук совхоһугар икки сыл бурдукка үлэлиир . 1934 сыллаахха кэлэн Совет солбуйааччы председателинэн үлэлиир. 1937 сыллаахха колхоз биригэдьииринэн үлэлиир.

1942 сыллаахха от ыйыгар 754-с стрелковай полкаҕа стрелок быһыытынан ыҥырыллар, сулууспалыыр. Бастаан Мальтаҕа сулууспалыыр, онтон Монголия кыраныыссатыгар Коронар станцияҕа киирэр. Онтон Монголия кыраныыссатын туораан Хинган хайаларыгар тиийэр, барытын сатыы походунан бараллар. Ручной пулеметчик быһыытынан сылдьар. Армияттан 1945 сыллаахха алтынньы ый 11 күнүгэр төннөн кэлэр.

Наҕараадалара: “За победу над Японией”, “За боевые заслуги” мэтээллэрдээх, “За отличные и боевые действия и преодоления хребта Большой Хинган, степи Монголии” махтал суруктаах.

САВВИН ИВАН ИННОКЕНТЬЕВИЧ

(1915-1989 сс.)

Мин 1915 сыл балаҕан ыйын 3 күнүгэр Илин Хаҥалас улууһун 3-с Наахара нэһилиэгэр дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтүм.

Якутскайдааҕы педагогическай училищены бүтэрбитим. 1935 сылтан 1942 сылга дылы Тиэлиги начаалынай оскуолатыгар учууталлаабытым. 1942-1946 сылларга Советскай Армияҕа сылдьыбытым. Уһук пуун Курскай, Орловскай уобаластарынан сылдьыбытым. Харахпын буорахха сиэтэн  Урааллааҕы 701 №- дээх военнай заводка сылдьыбытым.

Дойдубар 1946 сыллаахха кэлэн, Бырама начаалынай оскуолатыгар 1950 сылга дылы учууталлаабытым. 1950 сылтан 1974 сылга диэри Наахара орто оскуолатыгар учууталлаабытым. 1974 сылтан пенсияҕа барбытым.

Райсовет, райком, үөрэх министерствотыттан хаста да бочуотунай грамота ылаттаабытым. “Үлэҕэ килбиэн иһин”,  “Германияны кыайыы 25 сыла”, “Германияны кыайыы 30 сыла”  , “Ленин төрөөбүтэ 100 сылын туолар юбилейыгар”, “Үлэ, сэрии ветерана” – барыта 8 медалларынан наҕараадаламмытым.

1957 сылтан коммуниспын. Үлэ, сэрии ветеранабын.

       Саввин Иван Иннокентьевич 1915 сыллаахха балаҕан ыйын 3 күнүгэр Мэҥэ – Хаҥалас  оройуонун  III-с Наахара (билиҥҥинэн Тиэлиги) нэһилиэгэр төрөөбүтэ.  1927 сыллаахха Олом күөлүн начаалынай оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ. Икки сыл оскуолаттан тохтоон олорбут сылларыгар 17 улахан киһини үөрэппитэ, сайыныгар земпределгэ комиссияҕа секретардаабыта. 1930 сыллаахха үп агенынан үлэлээбитэ. Онтон 1931 сыллаахха Тиэлиги начаалынай оскуолатын үһүс кылааһын, 1932 сыллаахха Туппакаан начаалынай оскуолатын үөрэнэн бүтэрбитэ. 1935 сыллаахха Майа сэттэ кылаастаах оскуолатын бүтэрэн баран, ити сыл сайыныгар Минпрос иһинэн тэриллибит икки ыйдаах учуутал куурсугар үөрэнэн, күһүнүгэр Тиэлиги оскуолатыгар учууталынан ананар.

       1939 сыл Армия кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Ураллааҕы байыаннай уокурукка балтараа сыл байыаннай чааска, онтон икки аҥаар сыл 701 нүөмэрдээх байыаннай собуокка үлэлээбитэ, сыах комсомольскай үлэтин салайбыта. 1946 сыллаахха демоблизацияланан дойдутугар эргиллибитэ. 1946 – 1950 сылларга Бырама начаалынай оскуолатыгар, 1950 – 51 үөрэх сылыттан Наахара оскуолатыгар начаалынай кылаас, үлэ уруоктарын учууталынан, интернат сэбиэдиссэйинэн, иитээччитинэн үлэлээн пенсияҕа тахсыбыта. 1954 сыллаахха Дьокуускайдааҕы педучилищены кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитэ. Үгүс сылларга пропагандиһынан, политүөрэх тэрийээччитинэн, агитаторынан, профком председателинэн, төрөппүт университетын ректорынан үлэлээбитэ. Иван Иннокентьевич тэрийбит мастерскойа оройуоҥҥа биир үчүгэй үлэлээҕинэн биллэрэ. Киниэхэ үөрэммит оҕолор сылаас, истиҥ тылларынан араас үлэ үөрүйэхтэрин ылбыттарын олохторугар туһаналларын махтанан ахталлар.

       1960 сыл сайыныгар Наахара сэттэ кылаастаах оскуолатын директора Данилов Дмитрий Алексеевич, билигин педагогическай наука доктора, партийнай тэрилтэ секретара Платонов Алексей Иннокетьевич, колхоз председателэ Анисимов Семен Тихонович көҕүлээһиннэринэн Наахара оскуолатыгар үлэ-сынньалаҥ лааҕырын тэрийбиттэрэ төрөппүттэр, общественность сэҥээритин ылбыта. Начальник Саввин Иван Иннокентьевич,  иитээччи учуутал  Карпова Варвара Петровна салайыытынан сүүрбэччэ бэһис-алтыс кылаас оҕолорун көлө-илии звенота сайын устата 120 тонна оту бэлэмнээн “Правда” колхозка туттарбыта. Мантан ыла Иван Иннокентьевич биир да сайын өрөөбөккө, үксүгэр начаалынньыктаан  оҕо үлэ-сынньалҥ лааҕырын тэрийсэрэ. Араас сылларга начальниктарынан Саввин Иван Иннокентьевич, Уломжинскай Василий Романович, иитээччилэринэн Карпова Варвара Петровна, Платонов Иван Иннокентьевич, поварынан Никифорова Варвара (Баартыйалаах Балбаара), учуутал Корякина Дария Федоровна, уо.д.а. таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ. Үлэлэрэ оройуоҥҥа, республикаҕа биллибитэ, хайҕаммыта, республиканскай хаһыакка, радиоҕа биэрии оҥоһуллубута, телевизорга уһуллубута.

Саввин Иван Иннокентьевич наҕарадалара: «За трудовое отличие», «За победу над Германией», Кыайыы юбилейнай медалларынан, Мэҥэ-Хаҥалас райсоветын уурааҕынан «Ударник учуутал» аата иҥэриллибитэ, райком, райсовет  хайҕал грамоталарынан бэлиэтэммитэ, Наахара орто оскуолатын, «Правда» холкуос, Наахара совхоз Бочуотун кинигэлэригэр үйэ-саас тухары киллэриллибитэ.

СЕМЁНОВ ИННОКЕНТИЙ ПЕТРОВИЧ

(1910-1985 сс.)

1941 сыллаахха от ыйын 12 кунугэр  2-с Наахараттан “Алаас”, “Коммуна” колхозтан 16-17 буолан барбыппыт. Сэрииттэн 2 эрэ төннүбүппүт.

           1941 сыл Нижнэй-Ущелье диэн сиргэ тиийбиппит. Нижнэй-Ущельеҕа 2 ыйтан ордук , ат үөрэҕэр, кавалерийскай полкаҕа үөрэммиппит. 1941 сыл  сэтинньи ый 7 күнүгэр фроҥҥа барбыппыт. Барыта сэрии устатыгар 10-та наступленияҕа кыттыбытым Москва куорат таһыгар сэриилэспиппит. Онтон ылата Ленинградынан уонна Таллинынан  сылдьыбытым. Ленинграды обороналааһыҥҥа кыттыыны ылбытым. 2-с Белорусскай фронунан, Варшава  куоратынан, Польша сиринэн немец сиригэр Балтийскай муоранан Кольбар диэн куоракка, муора кытыытыгар 140 км Балтийскай муораҕа  билиэннэйдэри тута киирэ сылдьыспытым. Муораттан тахсыбытым кэннэ кыайыы буолбут этэ. 1943 сыллаахха Таллиҥҥа сэриилэһэ сылдьан араанньа буолбутум. Онтон  госпитальга ыыпыттара. Госпитальтан төннөн бараммын 3-пүн араанньа буолбутум. Ленинградка, Таллиҥҥа кыратык араанньа буолбутум. Ленинграды обороналыыр бириэмэҕэ атахпар таптарбытым. Барыта 4-тэ араанньа буолбутум. Балтийскай муораттан 1945 сыллаахха  балаҕан ыйын 25 күнүгэр  дойдубар  төннөн кэлбитим .

        Наҕараадаларым: «За боевые заслуги»,  «За доблестный труд в ВОВ 1941-1945гг.», «За победу над Германией в ВОВ 1941-1945гг.»,  «За доблесть и отвагу в ВОВ 1941-1945гг.»,  «20-летие победы в ВОВ 1941-1945гг.»,  «50 лет Вооружённых сил СССР» мэтээллэрдээх.

СИВЦЕВ АФАНАСИЙ ГАВРИЛЬЕВИЧ

(1925-1997сс.)

Афанасий Гаврильевич родился в 1925 году в Ходоринском наслеге, в Мегино-Кангаласском районе. Образование 7 классов. Учился в Якутске на курсы бухгалтеров. В 1950-1953 гг. получил специальность агронома в СХТ г.Якутска. Беспартийный. Призван в 1943 году в мае месяце, демобилизован в 1945 году. Рядовой, стрелок. Служил в Забайкальском военном округе, в Монголии, в 17 армии, 1045-м стрелковом полку.

Награды:  Медаль «За победу над Японией»,  «Орден ВОВ 2 степени».

             Сивцев А.Г. 1925 сыллаахха олунньу ыйга Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар Ходоро нэһилиэгэр дьадаҥы бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтэ. 1933 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр оскуолаҕа үөрэнэ киирбитэ. 1941 сыллаахха Майа орто оскуолатын сэттис кылааһын үөрэнэн бүтэрбитэ. Ити кэнниттэн сэрии саҕаланан үөрэҕин тохтоппута. Майаҕа райпотребсоюзка рабочайынан үлэҕэ киирбитэ.

              1943 сыл саас ыам ыйыгар сэриигэ ыҥырыллан барбыта. Монголия народнай республикатын территориятыгар баар 17-с армия 1045-с стрелковай полкатын састаабыгар стрелогунан сылдьыбыта. 1945 сыл атырдьах ыйын 8 күнүгэр Японияны утары сэрии бүтүөр диэри кыттыбыта. Манна “Японияны кыайыы иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

              Сэрииттэн 1945 сыл бүтүүтэ кэлбитэ. Кэлэн баран загсаҕа контролерунан үлэлээбитэ. 1946-47 сс. 1-кы Наахара нэһилиэгэр сельсовекка сэкирэтээрдээбитэ. 1947 сыл күһүнүгэр Дьокуускайга 1 сыллаах бухгалтердар курстарын үөрэнэн бүтэрэн баран 1-кы Наахара нэһилиэгэр “Кыһыл сардаҥа” колхуоһугар учуотчугунан үлэлиир. 1950  сыллаахха Дьокуускайга үс сыллаах тыа хаһаайыстыбатын техникумугар үөрэнэ киирэр. Младшай агроном идэтин ылан төрөөбүт дойдутугар тахсан, пенсияҕа барыар диэри колхуоска, сопхуоска бухгалтерынан, биригэдьииринэн, управляющайынан, хозчааһынан уонна диспетчеринэн үлэлээбитэ.

СИВЦЕВ ПРОКОПИЙ ПЕТРОВИЧ

(1924-1997 сс.)

Прокопий Петрович родился в 1924 году во 2-м Нахаринском наслеге Мегино-Кангаласского района. Беспартийный, неграмотный. Призван в августе 1942 года. Рядовой. Служил в Читинской области в 61 танко-станковом полку – пулеметчиком. Участвовал в боях против Японии. Дошел до большого Хингана. Демобилизовался в 1947 году.

Награжден медалями:  «За победу над Японией», «20 лет Победы», «50 лет ВС СССР».

Мин 1942 сыл атырдьах ыйын 20 күнүгэр Советскай Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллан барбытым. Мальтаҕа байыаннай чааска тиийбитим. Онтон 1943 сыллаахха Монголияҕа Бойон-Түмэн стрелковай полкаҕа станковай пулеметка  сулууспалаабытым. Бу полка 25-с отдельнай бригадаҕа киирэрэ. Генерал Пиянев командатынан Японияны утары сэриигэ киирбиппит.  Жэхэ диэн куоракка тиийэн баран, сэрии бүтэн этэҥҥэ дойдубар төннөн кэлбитим.

СИДОРОВ НИКОЛАЙ ЕРЕМЕЕВИЧ

(1925-...сс.)

                Забайкальскай байыаннай фронт. Японияны утары сэриигэ стрелок. “Японияны кыайыы иһин” мэтээллээх.

СИДОРОВ ПЕТР ПЕТРОВИЧ

(1916-1946 сс.)

Петр родился в 1916 году в Нахаринском наслеге. Рядовой, беспартийный, малограмотный. Призван  в 1942 году. Демобилизован в 1944 году. Умер зимой 1946 года.

Награды:  Медаль «За доблестный труд ВОВ 1741-1945гг».

СИЛЬВЕСТРОВ ИВАН ДАНИЛОВИЧ

(1925-1983 сс.)

Иван Данилович родился в 1925 году во 2-м Нахаринском наслеге Мегино-Кангаласского района. Беспартийный. Призван   16 июня в 1944 году,  демобилизован в 1948 году по ранению. Рядовой. Служил в 1-м Украинском фронте, в 426 стрелковом полку.  Участник взятия  Праги и Берлина.

        Награжден медалями:  “За Победу над Германией”,“За взятие Праги”, “За взятие Берлина”.

Мин төрөппүттэрим эрдэ өлөннөр тулаайах буолуу кыһалҕатын билбитим. Биһиги бииргэ төрөөбүт үһүө этибит. Кыайан иитиллэр кыаҕа суох буоламмыт кыра бырааппын тастыҥ аймахтарбыт иитэ ылбыттара, убайым үөрэнэр этэ. Миигин Якутскай куоракка ФЗО диэн үөрэххэ киллэрбиттэрэ, онно 1943 сыллаахха саҥардыы үөрэнэн иһэн усулуобуйа куһаҕаныттан тэптэрэн доруобуйа мөлтөөн, үөрэхтэн сыыллан хаалбытым. Ол кэнниттэн куоракка мэнээк сылдьан, үлэ көрдөһөн уулаах отон хомуйуутугар кэпсэтиһэн Ленскэй оройуонугар барбытым. Ол кыһын Нүүйэ диэн дэриэбинэҕэ кыстаабытым. Военнай комиссияны баран төрөөбүт-үөскээбит дойдубар  2-с Наахара нэһилиэгэр “Курдуй” диэн колхозка киирэн, колхоз үлэтигэр үлэлээбитим. Кыһынын  ферма сиир отун  сыппууҥҥа илиинэн, көлөнөн тиэйэрбит. 1944 сыллаахха Военнай комиссияҕа көрдөрөн үчүгэй буолан, саас ыам ыйыгар Майаҕа киирэн 15 хонукка военнай үөрэххэ үөрэммитим. 1944 сыллаахха бэс ыйыгар бүтэһик хомуурга түбэһэн 2-с Наахараттан барбытым. Биир нэһилиэктэн төрдүө этибит. Майаттан барыыга нэһилиэктэртэн мунньустан баһаам үгүс киһи барбыта. Бэстээххэ дылы сатыы стройунан хааман киирбиппит, 4 тэлиэгэлээх атынан ботуоҥкабытын тиэйэн киллэрбиттэрэ. Өрүһү биэрэк борохуотунан баржаҕа соһон туораппыттара. Якутскайга “Ленин” диэн пассажирскай борохуотунан Ленаны өксөйөн Осетроваҕа тиийбиппит, онтон тоһуйан турар массыыналарга олорсон Мальта диэн военнай чаас тохтуур станциятыгар тиийэн 15 хонукка карантиҥҥа сыппыппыт. Онтон биһигини Байкал күөл кэтэҕэр Бурятия сиригэр ыыппыттара.

Бурятияттан хомуллубут фроҥҥа барар аттары  тимир суолунан тириэрдэргэ сорудах ылан барбыппыт. Ити аттары Горькай куоракка тиэрдэн туттарбыппыт. Онтон хос комиссияны баран миигин военнай учебнай лааҕырга ыытан биир ый военнай үөрэххэ үөрэппиттэрэ. Дьэ ити мин бүтэһиктээх үөрэниим этэ, онтон дьиҥнээх хаан тохтуулаах кыргыс түһүлгэтигэр атаарбыттара. Бэрт суһал түргэн айанынан Польша территориятыгар тиийэн, ханнык куоратын, сирин, билигин соччо өйдөөбөппүн, ити куоракка 2-3 күн бадарааннаах окопаҕа сытан баран  биир сарсыарда күн саҥардыы тахсыыта сэрии уота саҕаламмыта. Сир-халлаан өрө титирэстии түспүтэ, туох да ааттаах кыайан тулуйбат тыаһа, өлүүтэ-сүтүүтэ, сыта, буруота ыас хараҥанан саба бүрүүкээбитэ. Ити курдук күн аҥаара суостаах-суодаллаах кыргыс хонуутугар маҥнайгы сүрэхтэниини ааспытым. Үөрэҕэ суох буоламмын ханнык куораты, дэриэбинэни босхолоспуппун аатын-суолун олох өйдөөбөппүн, миэхэ ону чуолкайдыыр да өй-санаа суоҕа. Ол курдук дохсун холорукка ытыллан түүннэри-күннэри үгүс куораттары, нэһилиэнньэлээх пууннары босхолоон, иннибит диэки тоҕо солоон Польшаны, Венгрияны ылсан Берлиҥҥэ тиийэ сэрии уотун ортотунан айаннаабытым.

1945 сыллаахха Берлины ылыыга сэрии улаханын, суоһун-суодалын онно көрбүппүт, хас да күн устата сэриилэһии кэнниттэн немецтэр бэринэн, сэрии уурайан, үөрүү-көтүү буолбута. Ыам ыйын тоҕус күнүгэр кыайыы парада буолбута, онно мин чааспар харабыллыыр уочаракка тиксэн барбатаҕым. Кыайыы буолбут чиэһигэр саллааттар эбиэтинэн бэлиэтээн бырааһынньыктаабыппыт. Ый аҥарын кэриҥэ олорон баран Венгрияҕа кэлэн Будапешт куорат таһыгар биир кыра дэриэбинэҕэ олохсуйан олорбуппут. Биир күн биһиги чааспыт күүһүн билээри разведкалыыр сыаллаах дьахтардаах эр киһи сарсыарда эрдэ кэпсэтэ-кэпсэтэ, куорат уулуссатын икки өттүнэн иһэллэрин, мин постка туран, уорбалыы санаан биир-биир тутан караульнай начальникка илдьэн туттарбытым. Кэлин немецкэй разведка тутуллубутун подполковник Шафоновтан махтал ылан билбитим. Сарсыҥҥы күнүгэр “Воинскай листок” диэн хаһыакка бэчээттээбиттэр этэ. Мин  1 Украинскай фронт 425 полкатыгар орудейнай номерга сылдьыбытым. 1948 сыллаахха демобилизацияланан дойдубар эргиллэн кэлбитим. 2-с Наахара нэһилиэгэр колхозка  киирэн 5 сыл устата  үлэлээбитим. 1951 сыллаахха  миигин трактор курсугар үөрэттэрэ ыыппыттара, онтон тракторга үлэлээбитим.

Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа Сильвестров И.Д. тылыттан ахтыыны суруйда Пинигин И.А. 1975 сыл, олунньу ый, Хорообут бөһүөлэгэ

СОЛОВЬЕВ ДМИТРИЙ МИХАЙЛОВИЧ

(1921-2002 сс.)

Дмитрий Михайлович 1921 сыллаахха Тыыллыма нэһилиэгэр, Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар төрөөбүтэ. Партията суох. Сэриигэ 1942 сыллаахха ыҥырыллыбыта. Сталинграды босхолооһуҥҥа, Курскай туһаайыытынан, 2-с Украинскай сэриигэ сылдьыбыта.

Наҕараадалара: “За победу над Германией”, “За отвагу”,

“За победу над Японией”, “20 лет Победы”, “50 лет ВС СССР” мэтээллэрдээх,  “25 лет Победы” бэлиэ.

         Мин 1921 сыллаахха  1 Тыыллыма нэһилиэгэр дьадаҥы бааһынай  дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтүм.Аҕам Соловьев Михаил Васильевич,ийэм Наталья Андреевна. Бииргэ төрөөбүт иккиэбит,эдьиийим Соловьева Варвара Михайловна.

          1931-34 сылларга оскуолаҕа үөрэммитим.1935 сылтан Наахара нэһилиэгэр колхозка үлэлээбитим.Аҕа дойду сэриитигэр Орджоникидзевскэй оройуонугар колхозка үлэлии сылдьан, 1942 сыл бэс ыйыгар ыҥырыллыбытым. 1942 сыл Курган куоракка байыаннай чааска тиийбитим .Ити сыл балаҕан ыйыгар Сталинград  оборонатыгар сэриигэ киирбитим. Нэдиэлэ курдук сэриилэһэн баран  араанньа буолан Сталинград  уобалаһыгар госпитальга 3 ый сыппытым. Эмтэнэн баран Сталинградка хос сэриигэ киирбитим. Сталинграды 1943 сыл олунньу ыйга босхолоон баран 2 ый сынньалаҥ ылбыппыт .Онтон ыам ыйыгар Украина фронугар сылдьан баран, Молдавияны туораан Румынияҕа  тахсан сэриилэспитим. Ити сылдьан 1944 сылга Яссы куорат  туһаайыытыгар сэриилэһэ сылдьан араанньа  буолбутум. Полтава куоракка госпитальга сыппытым. 1945 сыллаахха госпиталтан тахсан баран, Куйбышев куоракка кэлэн салгыы сулууспалаабытым. Кыайыы күнүн Куйбышев куоракка көрсүбүтүм. Онтон Япония сэриитэ буолан кыайыы кэнниттэн тута Дальнай Востокка ааспытым. Япония сэриитин кэнниттэн 1946 сыл кулун тутар ыйыгар Кытай  сиригэр Дайран  куоракка танканы өрөмүөннүүр заводка  сылдьыбытым.Кытай сириттэн  дойдубар 1946 сыл балаҕан ыйыгар кэлбитим.

“Германияны кыайыы иһин” медалынан 1946 сыл олунньу 23күнүгэр наҕараадаламмытым. Онтон “Японияны кыайыы иһин”  медалынан 1948 сыл ыам ыйын 13 күнүгэр наҕараадаламмытым. “Хорсунун иһин” медалынан 1970 сылга  бэлиэтэммитим. Ол кэннэ 2 юбилейнай медалынан наҕараадаламмытым: “Кыайыы 22 сылын туолуутугар анаан”  уонна “СССР Сэбилэниилээх күүстэрин 50 сылын туолуутугар”.  Кыайыы 25 сылын туолуутугар анаан значогунан наҕараадаламмытым.

          Кэргэним Соловьева Евдокия Прокопьевна,4 оҕолоохпун.

СТЕПАНОВ ИЛЬЯ ПЕТРОВИЧ

(1895-1969 сс.)

Илья Петрович родился в 1895 году. Уроженец 2-го Нахаринского наслега Восточно-Кангаласского улуса. Член колхоза “Чараҥ” (“Новая деревня”) с 1930 года. Работал в укрепненном  колхозе “Каганович” (“Правда”), затем в совхозе имени “Байкалова”, после в совхозе “Нахаринский”.

Призван в действующую армию в 1941  году. Демобилизован в 1944 году. После демобилизации работал в колхозе и совхозе в различных работах. Вышел на пенсию 16 ноября 1968. Умер в 1969 году.

ТЕРЕНТЬЕВ АФАНАСИЙ ПЕТРОВИЧ

(1904-1976сс.)

ТИХОНОВ ГАВРИЛ НИКОЛАЕВИЧ

(1920-1982 сс.)

Гаврил Николаевич родился в 1920 году во 2-м Нахаринском наслеге Мегино-Кангаласского района. Образование – неизвестно. Член КПСС. Воинское звание - старший лейтенант. Призван в 1943 году, служил в Дальневосточном военном округе, казначей  интендантской службы. Отличник потребкооперации СССР.

УСТИНОВ АФАНАСИЙ АНДРЕЕВИЧ

(1924-1985 сс.)

Афанасий Андреевич 1924 сыллаахха тохсунньу 1 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун 2-с Наахара нэһилиэгэр, Хочо сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ. 2-с Наахара оскуолатыгар 7 кылааһы бүтэрбитэ, партията суох. Советскай Армияҕа 1943 сыл ыам ыйын 31 күнүгэр ыҥырыллыбыта, дойдутугар 1947 сыл муус устар 15 күнүгэр төннөн кэлбитэ.

Японияны утары сэриигэ 1945 сыл атырдьах ыйын 9 күнүттэн 1945 сыл балаҕан ыйын 3 күнүгэр дылы 1045-с стрелковай полкаҕа рядовой стрелок этэ. Байыаннай бирисээгэни 1943 сыл атырдьах ыйын 10 күнүгэр биэрбитэ. Бааһырыыта суох. 86-с туспа батальоҥҥа матроһунан сулууспалаабыта, 88-с туспа муора батальонунан пехотатыгар минометчик этэ.

 Армияттан кэлэн баран Якутскайга киномеханиктар оскуолаларын бүтэрбитэ уонна Мэҥэ-Хаҥалас кэһилиэктэригэр уонна Майаҕа өр сылларга киномеханиктаабыта. Кини  1985 сыллаахха алтынньы ый 28 күнүгэр ыалдьан өлбүтэ. Киниэхэ «ССРС кинемотографиятын туйгуна” значогу биэрбиттэрэ.

Наҕараадата:  “Аҕа дойду сэриитэ 2 степеннээх” уордьана, “Японияны кыайыы иһин” мэтээл, “Коммунистическай үлэ ударнига”, “Коммунистическай үлэ туйгуна” бэлиэлэр.

УСТИНОВ ГАВРИЛ ЕВСЕЕВИЧ

(1920-1985 сс.)

Гаврил Евсеевич 1920 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. 1933-34 сылларга 2-с Наахара начальнай оскуолатын бүтэрбитэ. 1937 сыллаахха Майа 7 кылаастаах оскуолатын бүтэрэр. Якутскайга ЯФАШ-ка үөрэнэр, Ленскэй пароходстваҕа техсекретарынан үлэлиир. 1942 сыллаахха армияҕа ыҥырыллар. Арҕааҥҥы фроҥҥа сэриигэ кыттан Кыһыл Сулус ордены ылбыта. 1947 сыллаахха армияттан кэлэр, уонна урукку пароходствоҕа үлэтинэн Тиксиигэ киирэн главнай диспетчеринэн үлэлиир. Пенсияҕа тахсан баран Тульскай уобаласка Елец куоракка тиийэн олорор. 1985 сыллаахха ол куоракка өлөр. Тиксиигэ үлэлии сылдьан Октябрьскай революция орденынан наҕараадаланар.

УСТИНОВ ГАВРИЛ СЕРГЕЕВИЧ

(1920-1983 сс.)

Гаврил Сергеевич родился в 1920 году во  2-м Нахаринском наслеге Мегино-Кангаласского района. Беспартийный. Воинское звание – рядовой. Призван в 1942 году. Служил в Забайкальском военном округе, участник войны против Японии.

Награды:  Медали  «За победу над Японией».

УСТИНОВ ИННОКЕНТИЙ ТЕРЕНТЬЕВИЧ

(1925-2001 сс.)

Иннокентий Терентьевич родился в декабре 1920 года в Нахаринском наслеге Мегино-кангаласского района. Образование средне-специальное. Член КПСС. Воинское звание – ефрейтор. Призван 27 мая 1943 года. Служил в Забайкальском военном округе, в 6-й танковой армии, 14-й стрелковой дивизии, в 190 горно-минометном полку.

Награды: Юбилейные медали “20, 30, 40, 50 лет Победы в ВОВ 1941-1945 гг.”, “60 лет ВС СССР”, медали “За Победу над Японией”, “За доблестный труд в ВОВ 1941-1945 гг., медаль Жукова, нагрудные знаки “50 лет Победы”, “Фронтовик 1941-1945 гг.” Почетный гражданин Мегино-Кангаласского улуса.

            Мин 1943 сыллаахха ыам ыйын 27 күнүгэр Армияҕа барарга повестка ылан,  Дьокуускай куораттан бэс ыйын 4 күнүгэр «Коминтерн» диэн теплоходунан барбытым.Бурят Монголия сиригэр «Хороннай» диэн станцияҕа кавалерийскай  чааска 300-кэ саха тиийбиппит. Бары кэриэтэ  мэҥэлэр этибит. Манна 11 ый сулууспалаан  баран Забайкальеҕа атын артиллерийскай чааска көспүтүм. Арҕааҥҥы фроҥҥа сылдьыбатаҕым. Хас да сиргэ көһө сылдьан Забайкальеҕа  сулууспалаабытым.

      Японияны утары сэриигэ «Даурия» станцияттан 190 нүөмэрдээх Горно-Вьючный диэн минометнай полкаҕа  сулууспалыы сылдьан сэриигэ барбытым. Бэйэбит дойдубутуттан  от ыйын 11 күнүгэр барбыппыт уонна кыраныыссаҕа  тиийэн бэйэбит  кирбиибитин бөҕөргөппүппут, онтон устунан сэриигэ киирбиппит.

      Атырдьах ыйын 8 күнүгэр сарсыарда 4 чааска приказ  аахпыттара: государственнай границаны  туоруур   уонна Японияҕа  сэриини  биллэрэр туһунан. Бу кэнниттэн тута Хайлар  туһаайыытынан  сүрдээх күүстээх сүүрүктээх Аргун өрүһү  туораабыппыт.Улахан утарсыы суоҕа, биирдээн иккилээн самолеттар кэлэ сылдьыбыттара да кыайан  ытар уонна буомбалыыр кыах ылбаккалар  төннөн испиттэрэ. Биһиги самолеттарбыт  үүрэн иһэллэрэ.Ол курдук айаннаан Хайлар куоракка тиийбиппит, онно 4 чаас устата Арт подготовка буолбута. Куорат таһыгар тиийбит бары Советскай артиллерия барыта ыппыта. Биһиги эмиэ ытыаласпыппыт. Бу кэнниттэн куоракка пехотаны  кытта тэҥҥэ кэриэтэ киирбиппит. Куорат ылыллыбыта, маҥнайгы билиэннэйдэр элбээбиттэрэ. Бу  кэнниттэн  тохтобула суох  айаннаабыппыт. Аара  суолга 3-4 ытыалаһыы буолбута да биһиги полкаттан өлүү суоҕа. Смертниктэр хаста да тоһуйан ытыалыы сылдьыбыттара. Погода сүрдээх куһаҕан этэ. Сууккаҕа 3-4 чаас тохтуу-тохтуу айаннаан Цицикар диэн куоракка  тиийэн  баран,  балаҕан ыйын бүтүүтүгэр дойдубутугар  төннөн кэлбиппит. Ол кэлэн  ый аҥаара буолан баран Маньчжурияҕа  киирэн 2 ыйтан ордук олорбуппут  уонна төннөн тахсыбыппыт. Ол кэнниттэн Борзя станцияҕа 120 мм минометнай  полкаҕа  сулууспалаан  баран, 1948 сыл муус устар 15 күнүгэр демобилизацияланан дойдубар төннүбүтүм. Сэриигэ 107 мм минометка  наводчигынан сылдьыбытым.

УСТИНОВ РОМАН АНДРЕЕВИЧ

(1919-1944 сс.)

Роман Андреевич 1919 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр Ийэ күөлгэ төрөөбүтэ. 2-с Наахара ситэтэ суох орто оскуолатын бүтэрбитэ. Ол кэнниттэн Якутскайга потребкооперация үөрэҕин бүтэрбитэ. Армияҕа 1942 сыллаахха барбыта. 1944 сыл саҕаланыытыгар эргиллэн кэлбитэ. Туберкулезтаан төннөн кэлэн  1944 сыл сайын 2-с Наахара Куутту сайылыгар өлбүтэ.

УСТИНОВ СЕМЕН СЕРГЕЕВИЧ

(1905-1997 сс.)

1902 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр  төрөөбүтэ. Аҕата Устинов  Сергей Тимофеевич,ийэтэ Устинова Анастасия Николаевна дьадаҥы бааһынайдар. 5 бииргэ төрөөбүт оҕоттон 2-с оҕо. 1932-33 сылларга  ликбезка  үөрэммитэ 2 кылааһы бүтэрбитэ.

«Ийэ Күөл» табаарыстыбатыгар  киириэҕиттэн ыла совхозка үлэлиир.

 1943 сыл  бэс ыйыгар ыҥырыллан Читанан, Улан-Удэнэн, Иркутскайынан сылдьыбыта. Бакан-Түмэн диэн Монголия кыраныыссатын  таһыгар военнай үөрэххэ үөрэммитэ. 4-с рота, 2-с батальон 51 полкатыгар Забайкаловскай фроҥҥа сулууспалаабыта. Ол кэнниттэн  атырдьах ыйын 9 күнүгэр 1945 с. Кытайга  тиийбитэ. Онно  Чан-чунь диэн куоракка сэриилэһэ сылдьан хаҥас  бүлгүнүгэр  баас ылбыта,  госпитальга  сытан  эмтэнэн баран, дьиэтигэр эргиллэн кэлбитэ. Семен Сергеевич кэргэннээх, 2 кыыстаах,4 сиэннээх.

  Наҕараадалара:  “За победу над Германией в ВОВ 1941-1945 гг.”, “20-летие победы в ВОВ 1941-1945гг.”,  «50 лет Вооруженных сил СССР» мэтээллэр, «25 лет победы в ВОВ 1941-1945гг.» бэлиэ.

Мин 1943 сыллаахха бэс ыйыгар Бэрэ халдьаайытыттан сатыы икки тэлиэгэ атынан, 30-ча киһини кытта Майаҕа киирбитим. Биһигини нуучча Дьаакып киллэрбитэ, онтон сатыы Алын-Бэстээххэ киирбиппит, 200-кэ киһи. Куоракка катерынан туораан баран баанньыктанныбыт, өрүскэ киирэн борохуокка олордубут уонна 9 хонук устата айаннаан Осетроваҕа тиийдибит. Онтон массыынан Заярскайга бардыбыт. Иркутскайга диэри тимир суолунан айаннаан чааспытыгар тиийдибит. Биһигини стройдатан баран байыаннайдарга оройуоммут представителлэрэ  Пивоварова Фекла Паловна, Оконешников Герасим, Борисов Гаврил туттардылар, ол кэнниттэн аҥарбытын арҕаа сэриигэ, аҥарбытын илин ыытар буоллулар.

Биһиги Монголия границатыгар Боян Тюмэн диэн куоракка 1,5 сыл буоллубут. Онтон атырдьах ыйын 9 күнүгэр Кытайга киирдибит. Мин 4-с рота 2-с батальон 51-с стрелковай полкаҕа түбэстим. Командирдарым Крылов, Спиридонов диэн этилэр. Кытай Чан-чунь, Хайлар, Шанхай куораттарын сэриилээн ылбыппыт. Улахан ытыалаһыы Хайлар куоракка буолбута, мин эмиэ ытыалаабытым. Биһиги ити куоракка баар Японнары үс өттүттэн киирэн кыайбыппыт. Бу кыргыһыыга мин бүлгүммэр бааһырбытым, онтон госпитальга баран ый аҥара эмтэнэн үтүөрбүтүм кэннэ бастаан тутууга онтон кочегардыы сырыттахпына 42 сааспар демобилизациялаабыттара.

1945 сыл балаҕан ыйыгар саабытын Иркутскайга аҕалан биэрбиппит, бэйэбит Большой Неверинэн, Алданынан Якутскайга кэлбиппит. Миигин кытта Ермолаев Иппатий, Яковлев Иван кэлбиттэрэ.

ФЕДОРОВ МИХАИЛ ЕГОРОВИЧ

(1921-1991 сс.)

Мин 1921 сыллаахха күһүн 3-с Наахара нэһилиэгэр  балаҕан ыйыгар дьадаҥы кэргэҥҥэ  төрөөбүтум. .Советскай былаас  олохтонон, саҥа  оскуола аһыллан, Тиэлиги 4 кылаастаах оскуолатын үөрэнэн бүтэрбитим. 1936 сылтан колхозка үлэлээбитим, армияҕа  барыахпар дылы Счетоводтаан олорон 1943 сыл ыам ыйыгар  армияҕа  ыҥырыллан, 20-с кондепо  4-с  ротатыгар  түбэһэн  арҕаа  сэриигэ Монголияттан  аты аҕалан  вагоҥҥа уган  атаарыыга 1943 сылтан 1945 сылга дылы сылдьыбытым. Сэрии бириэмэтэ буолан олохтоохтор сүрдээх  ыарахан балыһыанньаҕа  олороллоро, үксүн  үлэлэригэр  дьахталлар, оҕонньоттор,эмээхситтэр улэлииллэрэ, сааны кыайар өттө  барыта саллаакка барбыта. Буряттар уонна монголлар  таҥас-ас  өттүнэн  олус куһаҕаттар этэ. Монголлар уонна буряттар  тоҥустуу, үксүн атахтарын үрдүгэр олорон  аһыыр үгэстээх омуктар эбит.

             1944 сыл  сатыы Монголияҕа ат үүрүүтүгэр бара сылдьан, аспыт кэлбэккэ 2 суукка аһаабакка  айаннаабыппыт. Тэлиэгэлээх аспыт үһүс күммүтүгэр киэһэ ситэн абыраммыппыт. Ити саас кулун тутар ый этэ.

            1944 сыл күһүн алтынньы ыйга старшай тобуунсук буола сылдьан 3 киһибитин  чаастарыгар эбиэттэтэ ыытан баран, Куприянов диэн нуучча уолунаан 600 ат үөрүн  аһата сырыттахпытына, улахан  буурҕа түспүтэ. Ат үөрүн  биир сиргэ кыайан туппатахпыт. Миинэр аттарбыт аттары кыайан күөйбэт буола ырбыттара. Кэнники кэннилэриттэн  батыһа сылдьар буолбуппут. Халлаан  сырдыыта ротабыт 10 киһилээх биһигини көрдөтө ыыппыт этилэр. Олор булан чааспытыгар кэлбиппит. Чааспытыттан ыраах тыал үүрбүтүгэр хоту бара  турбут этибит. Кэлбиппит кэннэ чааспыт  командира биирдии бэйэбитигэр 200 солкуобай харчынан бириэмийэни биэрбитэ уонна ефрейтор званиятын ылбыппыт. Погоннарбытыгар биир  быычыкаа кыһыл таҥаһы кэппиппит. 10 хонукка ханна да ыыппакка сынньалаҥ биэрбиттэрэ, аһыы-аһыы сыппыппыт. Германияны кыайыы кэнниттэн 1945 сыл Япония сэриитигэр  ыыппыттара. Бурят Монголияҕа  Усть-Кяхта Селенга өрус үрдүгэр баар чаас эстибитэ. Бары Илин  фроҥҥа  барбыппыт. Сорох ротаны ханна эрэ ыыпыттара. Сэриигэ бараҕыт диэн аһылыкпыт тосту уларыйбыта. Бурятияҕа сылдьыыбытыгар сууккаҕа 600 гр килиэп этэ. Японияҕа барарбытыгар 900 гр. килиэп, 100 гр. арыы, 200 гр. саахар уонна үүт, хааһы, быһатын эттэххэ киһи кыайан аһаабат аһа этэ. Таҥаспыт тупсубута.Японияҕа Тихэй океанынан  3 суукка  устан Отомара диэн куоракка  тиийбиппит. 3 суукка аһаабакка наар хотуолаан тахсыбытым. 14 орудиялаах суднонан устубуппут. Биһиги иннибитигэр  тиийбит  аатырбыт Рокоссовскай армията  Япония куоратын, дэриэбинэтин  хара хоруо оҥорбут этэ. Сэриилээн үнтү сыспыт этэ, кыайан-хотон өрөгөйдөөбүт этилэр. 1945 сыл кыайыы күнүгэр, ыам ыйын 9 күнүгэр, Япония  столицатыгар бырааһынньыгы ылбыппыт. Бурятия  сириттэн барбыттара, олору кытары атын  чаастан кэлбиттэр куораты чөлүгэр  түһэриигэ,умайбыт тэрили ыраастааһыҥҥа уонна саҥа тутууну ыытыыга  сылдьыбыттара. Мин улахан орудиялар  турар сирдэрин  хаһан цемент кутан оҥорууга сылдьан баран, 1946 сыл бүтүүтүгэр сааспынан көҥүллэнэн  алтынньы ыйга дойдубар эргиллэн кэлбитим.

            Наҕараадаларым : «За победу над Германией в ВОВ  1941-1945гг.»,  «20-летие победы в ВОВ 1941-1945гг.»,  «50 лет  Вооруженных сил СССР» мэтээллэр,  «25 лет победы в ВОВ 1941-1945гг.» бэлиэ.

ФЕДОРОВ СЕМЕН СЕМЕНОВИЧ

(1924-1989 сс.)

1924 сыллаахха 1 Холгуманэһилиэгэр  төрөөбүтэ. Аҕата Федоров Семен Егорович,ийэтэ Татьяна Филипповна  колхозтаахтар. Семен  6 бииргэ  төрөөбүт оҕоттон  3-с оҕо. 1933 сыллаахха 1 Холгума начальнай оскуолатыгар киирбитэ уонна 1939 сыллаахха бүтэрбитэ.1939 сылтан ыла колхозка үлэлээбитэ .

           1943 сыллаахха Советскай Армияҕа ыҥырыллыбыта. 61 мотострелковай  полк 120-с минометнай  ротатыгар сулууспалыыр.

         1945 сыл 28 мотострелковай  полк минометнай  ротатыгар  сылдьан, Монголияттан  Хинган нөҥүө  хайаларга  түһэн Япония империалистарын  утары  сэриигэ  кыттыбыта. Кытайга  барар тимир суол сүнньүнэн  сэриилэспитэ, икки төгүллээн  кыргыһыыга  кыттыбыта.1945 сыл  ахсынньыттан 28  мотострелковай  полк минометнай ротатыгар 1947 сыл олунньу ыйыгар дылы сулууспалаабыта. Семен Сергеевич  кэргэнэ,оҕото суох.

            Наҕараадалара:  «За победу над Японией», « За боевые заслуги»,  «20-летие победы в ВОВ 1941-1945гг.»,  «50 лет Вооруженных сил СССР» мэтээллэр, «25 лет победы в ВОВ 1941-1945гг.» бэлиэ.

Мин Советскай Армия кэккэтигэр 1943 сыллаахха ыам ыйын 30 күнүгэр барбытым. Иркутскайга ый аҥарын курдук олорон  баран Монголияҕа Чайбалсан куоракка 61-с танковай дивизияҕа 61-с мотострелковай полкаҕа 120-с минометка расчет быһыытынан службалаабытым. 1945 сыл атырдьах ыйыгар Япония милитаристарын утары сэриигэ барбыппыт. Биир төгүл минометунан ытыалаабыппыт. Мантан ураты улахан сэриилэһии суоҕа. Уһуннук Кытай илиҥҥи границатыттан 60км. сиргэ тиийбэккэ тохтообуппут. Алтынньы ыйга урукку сирбитигэр Монголияҕа төннөн кэлбиппит. 1946 сыл алтынньыга Бурят Монголияҕа дивизионнай станцияҕа кэлбиппит. 1946 сыллаахха кулун тутар ыйга дойдубар кэлбитим. Бу кэлэн баран колхуоска мясопромҥа моторист быһыытынан үлэлээбитим. 1966 сылтан ыла инвалид буолан үлэттэн туораабытым.

ФЕДОТОВ ЕФИМ МИХАЙЛОВИЧ

(1906-1954 сс.)

Забайкальскай байыаннай уокурук. Үлэ фрона.